PUPUH I
DHANDHANGGULA
DHANDHANGGULA
01 Pamedare
wasitaning ati, cumanthaka aniru Pujangga, dhahat mudha ing batine, nanging
kedah ginunggung, datan wruh yen keh ngesemi, ameksa angrumpaka, basa kang
kalantur, turur kang katula-tula, tinalaten rinuruh kalawan ririh, mrih
padhanging sasmita.
Uraian
nasihat ini bermula dari kelancangan hati berniat meniru para pujangga, padahal
(aku) sangatlah bodoh. Tetapi karena ingin disanjung, tidak tahu jika kelak
banyak yang mencibir. Memaksakan diri untuk menciptakan, (meski) dengan bahasa
yang kacau balau bahkan tersia-sia, namun (hal ini) kususun dengan teliti dan
sabar, semoga isyarat ini menjadi jelas.
02 Sasmitaning
ngaurip puniki, apan ewuh yen nora weruha, tan jumeneng ing uripe, akeh kang
ngaku-aku, pangrasane sampun udani, tur durung wruh ing rasa, rasa kang satuhu,
rasaning rasa punika, upayanen darapon sampurna ugi, ing kauripanira.
Isyarat
dalam kehidupan ini, tidak mungkin kau pahami jika kau tak mengetahuinya, tidak
akan memiliki ketenangan dalam hidupnya. Banyak yang mengaku dirinya sudah
memahami isyarat (dalam hidup), padahal belum mengolah rasa, inti dari rasa
yang sesunguhnya. Oleh karena itu, berusahalah (memahami makna rasa itu), agar
sempurna hidupmu.
03 Jroning
Kur’an nggonira sayekti, nanging ta pilih ingkang uninga, kajaba lawan tuduhe,
nora kena den awur, ing satemah nora pinanggih, mundak katalanjukan, temah
sasar-susur, yen sira ayun waskita, sampurnane ing badanira, punika sira
anggegurua.
Di
dalam Al-Quran tempatmu mencari kebenaran sejati, hanya yang terpilih yang akan
memahaminya ,kecuali atas petunjuk-Nya. Tiadk boleh dicampur-adukan, tak
mungkin kau temukan (kebenaran isyarat), bahakan kau semakin tersesat. Jika kau
menghendaki kesempurnaan dalam dirimu, maka bergurulah.
04 Nanging yen
sira ngguguru kaki, amiliha manungsa kang nyata, ingkang becik martabate, sarta
kang wruh ing kukum, kang ngibadah lan kang ngirangi, sukur oleh wong tapa,
ingkang wus amungkul, tan mikir pawewehing liyan, iku pantes sira guronana
kaki, sartane kawruhana.
Meskipun
begitu, jika engkau berguru, Nak. Pilihlah guru yang sebenarnya, tinggi
martabatnya, memahami hukum, dan rajin beribadah. Syukur-syukurjika kau temukan
seorang pertapa yang tekun dan tidak mengharapkan imbalan orang lain, dia
pantas kau gurui. Serta ketahuilah
05 Lamun ana
wong micareng ngelmi, tan mupakat ing patang prakara, aja sira age-age,
anganggep nyatanipun, saringana dipun baresih, limbangen lan kang patang,
prakara rumuhun, dalil qadis lan ijemak, myang kiyase papat iku salah siji,
anaa kang mupakat.
Jika
seseorang berbicara tentang ilmu, tetapi tidak sesuai dengan empat hal,
janganlah engkau terlalu cepat menganggap benar adanya. Saringlah agar bening
dan ukurlah dengan empat hal, yaitu dalil, hadis, ijmak, dan kiyas. Salah satu
dari keempat hal itu harus ada yang sesuai.
06 Nora kena
lamun den antepi, yen ucula sing patang prakara, nora enak legetane, tan wurung
ningal wektu, panganggepe wus angengkoki, nora kudu sembahyang, wus salat
katengsun, banjure mbuwang sarengat, batal karam nora nganggo den singgahi,
bubrah sakehing tata.
Tidak
boleh kau terima (isyarat) jika lepas dari empat hal tadi, karena biasanya
tidak baik. (kau akan) merasa sudah menjalankan ‘laku’ sehingga yidak harus
sembahyang, akhirnya meninggalkan syariat, tidak perlu tahu mana yang haram dan
batal. Hal itu akan merusak aturan.
07 Angel temen
ing jaman mangkin, ingkang pantes kena ginuronan, akeh wong njaja ngelmune, lan
arang ingkang manut, yen wong ngelmu ingkang netepi, ing panggawene sarak, den
arani luput, nanging iya sasenengan, nora kena den uwor kareping janmi,
papancene priyangga.
Memang
sulit mencari seseorang yang patut kau gurui di zaman ini. Banyak yang
menjajakan ilmu tetapi jarang yang mengikutinya. Jika seseorang berilmu dan
menjalankan lakunya dengan benar, malah dianggap salah. Namun itu hak masing-masing,
tidak boleh kau samakan keinginan orang, masing-masing memiliki perbedaan.
08 Ingkang
lumrah ing mangsa puniki, apan guru ingkang golek sabat, tuhu kuwalik tingale,
kang wus lumrah karuhun, jaman kuna mapan si murid, ingkang padha ngupaya, kudu
anggeguru, samengko iki tan nora, Kyai Guru naruthuk ngupaya murid, dadiya
kanthinira.
Yang
biasa terjadi pada masa kini adalah guru yang mencari murid, itu tampak sangat
ironis dengan kebiasaan yang terjadi di masa lalu. Zaman dulu murid yang
berusaha mencari dan harus berguru, sekarang tidak begitu, malah guru yang ke
sana ke mari mencari murid. Jadikan sebagai pengangan (kanthinira merupakan
isyarat pola tembang berikutnya, yaitu Kinanthi).
PUPUH II
K I N A N T H I
K I N A N T H I
01 Padha
gulangen ing kalbu, ing sasmita amrih lantip, aja pijer mangan nendra,
kaprawiran den kaesthi pesunen sariranira, sudanen dhahar lan guling.
Kalian
biasakanlah megasah kalbu, agar (pikiranmu) tajam menangkap isyarat, jangan
hanaya selalu makan dan tidur, jangkaulah sikap kepahlawanan, latihlah dirimu
dengan mengurangi makan dan minum.
02 Dadiya
lakunireku, cegah dhahar lawan guling, lawan aja asukan-sukan, anganggoa
sawatawis, ala watake wong suka, suda prayitnaning batin.
Jadikan
sebagai lelakon, kurangi makan dan tidur, jangan gemar berpesta pora, gunakan
seperlunya (karena) tabiat orang yang gemar berpesta pora adalah berkurangnya
kepekaan batin.
03 Yen wus
tinitah wong agung, aja sira gumunggung dhiri, aja raket lan wong ala, kang ala
lakunireku, nora wurung ngajak-ajak, satemah anenulari.
Jika
kau sudah ditakdirkan menjadi pembesar, janganlah menyombongkan diri, jangan
kau dekati orang yang memiliki tabiat buruk dan bertingkah laku tidak baik,
sebab suka atau tidak suka (hal itu) akan menular padamu.
04 Nadyan asor
wijilipun, yen kelakuane becik, utawa sugih carita, carita kang dadi misil, iku
pantes raketana, darapon mundhak kang budi.
Sekalipun
berasal dari keturunan kelas bawah, namun memiliki kelakuan yang baik atau
memiliki banyak cerita yang berisi (berguna), dia patut kau gauli, (hal itu)
akan menambah kebijaksanaanmu.
05 Yen wong
anom pan wus tamtu, manut marang kang ngadhepi, yen kang ngadhep akeh bangsat,
nora wurung bisa anjuti, yen kang ngadhep keh durjana, nora wurung bisa maling.
Jika
masih muda, biasanya mengikuti lingkungan, jika di lingkungan itu banyak
penjahat, maka jahatnla ia. Jika di lingkungannya banyak pencuri, maka ia pun
pandai mencuri.
06 Sanadyan ta
nora melu, pasthi wruh solahing maling, kaya mangkono sabarang, panggawe ala
puniki, sok weruha nuli bisa, iku panuntuning eblis.
Meskipun
tidak ikut (mencuri) pasti mengetahui bagaimana cara mencuri. Demikanlah
(karakter) semua perbuatan jelek, awalnya hanya tahu, kemudian bisa melakukan,
itulah bujukan iblis.
07 Panggawe
becik puniku, gampang yen wus den lakoni, angel yen durung kalakyan,
aras-arasen nglakoni, tur iku den lakonana, mupangati badaneki.
Perbuatan
yang benar itu akan mudah jika sudah dilaksanakan, terasa sulit jika belum
dilakukan, enggan melaksanakan, namun jika dilakukan (hal itu) akan bermanfaat
bagi jiwa raga kita.
08 Yen wong
anom-anom iku, kang kanggo ing masa iki, andhap asor kang den simpar, umbag
gumunggunging dhiri, obral umuk kang den gulang, kumenthus lawan kumaki.
Para
pemuda di masa sekarang meninggalkan sopan santun dan rendah hati, sebaliknya
mengumbar kesombongan dan tinggi hati.
09 Sapa sira
sapa ingsun, angalunyat sarta edir, iku wewatone uga, nom-noman adoh wong
becik, emoh angrungu carita, carita ala miwah becik.
Tidak
mengenal teman satu sama lain, kurang ajar, dan congkak, itu juga kebiasaannya,
para pemuda menjauhi orang yang berperilaku baik, tidak mau mendengar cerita
yang baik maupun cerita yang jelek.
10 Cerita pan
wus kalaku, panggawe ala lan becik, tindak bener ala lan ora, kalebu jro
cariteki, mulane aran carita, kabeh-kabeh den kawruhi.
Adapun
erita yang sudah terjadi, adalah perbuatan baik dan buruk, tingkah laku benar
dan tidak benar termasuk ke dalam jenis cerita, oleh karena itu disebu cerita,
selurihnya harus kau ketahui.
11 Mulane
wong anom iku, abecik ingkang taberi, jejagongan lan wong tuwa, ingkang sugih
kojah ugi, kojah iku warna-warna, ana ala ana becik.
Oleh
karena itu, sebagai pemuda seharusnya rajin berkomunikasi dan berembug dengan
orang tua yang banyak bicara. Ingat, bicara itu banyak macamnya, ada yang baik,
ada pula yang buruk.
12 Ingkang
becik kojahipun, sira anggoa kang pasthi, ingkang ala singgahana, aja sira
anglakoni, lan den awas wong akojah, iya ing masa puniki.
Pastikan
kau ikuti pembicaraan yang baik, yang kurang baik singkirkan, jangan kau
lakukan, meskipun begitu, di masa sekarang waspadalah setiap orang bicara.
13 Akeh wong
kang sugih wuwus, nanging den sampar pakolih, amung badane priyangga, kang den
pakolehaken ugi, panastene kang den umbar, nora nganggo sawatawis.
Banayak
orang yang pandai bicara namun pembicaraannya itu dibungkus dengan maksud untuk
mementingkan diri sendiri, hanya dirinya yang diuntungka, mengumbar kedengkian
tanpa batas.
14 Aja ana
wong bisa tutur, amunga ingsun pribadhi, aja ana ingkang memadha, angrasa
pinter pribadhi, iku setan nunjang-nunjang, tan pantes den pareki.
Jangan
ada orang yang dapat berbicara kecuali dirinya sendiri dan jangan ada yang meyamai,
merasa paling pandai, itu adalah perilaku setan, tidak pantas kau dekati.
15 Sikakna di
kaya asu, yen wong kang mangkono ugi, dahwen apan nora layak, yen sira
sandhinga linggih, nora wurung katularan, becik singkirana ugi.
Jika
kau temui orang seperti itu, usirlah seperi kau menghalau anjing, dia tak patut
kau dekati apalagi menemaninya duduk, niscaya kau akan ketularan, lebih baik
hindarilah.
16 Poma-poma
wekasingsun, mring kang maca layang iki, lair batin den estokna, saunine layang
iki, lan den bekti mring wong tuwa, ing lair praptaning batin.
Bagi
ayang membaca surat ini, perhatikan dengan sungguh-sungguh nasihatku ini,
patuhilah secara lahir dan batin, laksnakan apa yang tertulis dalam surat ini,
dan berbaktilah terhadap orang tua, lahir dan batin.
PUPUH
III
G
A M B U H
01 Sekar
gambuh ping catur, kang cinatur polah kang kalantur, tanpa tutur katula-tula
katali, kadaluwarsa kapatuh, katuruh pan dadi awon.
Sekar
gambuh pola yang keempat, yang menjadi bahan perbincangan adalah perlaku
yang tidak teratur, tidak mau mendengar nasihat, semakin lama semakin tak
terkendali, hal ini akan berakibat buruk.
02 Aja nganti
kabanjur, barang polah ingkang nora jujur, yen kebanjur sayekti kojur tan
becik, becik ngupayaa iku, pitutur ingkang sayektos.
Jangan
sampai kau terlanjur dengan tingkah polah yang tidak jujur, jika sudah telanjur
akan mecelakakan, dan hal itu tidak baik. Oleh karena itu, berusahalah ajaran
yang sejati.
03 Tutur bener
puniku, sayektine apantes tiniru, nadyan metu saking wong sudra papeki, lamun
becik nggone muruk, iku pantes sira anggo.
Ajaran
yang benar itu patut kau ikuti, meskipun berasal dari orang yang rendah
derajatnya, namun jika baik dalam mengajarkan, maka ia pantas kau terima.
04 Ana
pocapanipun, adiguna adigang adigung, pan adigang kidang adigung pan esthi,
adiguna ula iku, telu pisan mati sampyoh.
Ada
kiasa yang berbunyi adiguna, adigang, adigung, adigang kiasan kijang, adigung
kiasan gajah, dan adiguna kiasan ular. Ketiganya mati bersamaan.
05 Si kidang
ambegipun, angandelaken kebat lumpatipun, pan si gajah angandelken gung
ainggil, ula ngandelaken iku, mandine kalamun nyakot.
Tabiat
si kijang adalah menyombongkan kecepatannya berlari, si gajah menyombongkan
tubuhnya yang tinggi besar, sedangkan si ular menyombongkan bisaya yang ganas
bila menggigit.
06 Iku
upamanipun, aja ngandelaken sira iku, suteng nata iya sapa kumawani, iku ambeke
wong digang, ing wasana dadi asor.
Itu
semua hanya perumpamaan, janganlah kau menyombongkan diri karena putra raja
sehingga merasa tidak mungkin ada yang berani, itu tabiat yang adiganng,
ujung-ujungnya merendahkanmu.
07 Adiguna
puniku, ngandelaken kapinteranipun, samubarang kabisan dipundheweki, sapa bisa
kaya ingsun, togging prana nora enjoh.
Watak
adiguna adalah menyombongakan kepandaiannya, seluruh kepandaian adalah
miliknya. Siapa yang bisa seperti aku, padahal akhirnya tidak sanggup.
08 Ambek
adigung iku, angungasaken ing kasuranipun, para tantang candhala anyenyampahi,
tinemenan nora pecus, satemah dadi geguyon.
Tabiat
orang adigung adalah menyombongkan keperkasaan dan keberaniannya, semuanya
ditantang berkelahi, bengis, dan suka mencela. Tetapi jika benar-benar
dihadapi, ia tak akan melawan, bahkan jadi bahan tertawaan.
09 Ing wong
urip puniku, aja nganggo ambek kang tetelu, anganggowa rereh ririh ngati-ati,
den kawangwang barang laku, kang waskitha solahing wong.
Dalam
kehidupan, jangan kau kedepankan tiga tabiat tersebut, berlakulah sabar,
cermat, dan hati-hati. Perhatikan segala tingkah laku, waspadai segala perilaku
orang lain.
10 Dene tetelu
iku, si kidang suka ing panitipun, pan si gajah alena patinireki, si ula ing
patinipun, ngandelaken upase mandos.
Dari
ketiganya itu, si kijang mati karena kegembiraannya, gajah mati karena
keteledorannya, sedangkan ular mati karena keganasan bisanya.
11 Tetelu
nora patut, yen tiniru mapan dadi luput, titikane wong anom kurang wewadi,
bungah akeh wong kang nggunggung, wekasane kajalomprong.
Ketiganya
tidak patut kau tiru, kalau kau tiru akibatnya akan buruk. Ciri-ciri pemuda
adalah tidak dapat menyimpan rahasia , senang bia banyak yang menyanjung yang
akhirnya menjerumuskan.
12 Yen wong
anom iku, kakehan panggunggung, dadi kumprung, pengung bingung wekasane pan
angoling, yen ginunggung muncu-muncu, kaya wudun meh mencothot.
Jika
pemuda terlalu banyak sanjungan, maka ia menjadi tolol, tuli, dan bingung,
akhirnya mudah diombang-ambingkan, jika sedang dimuji, maka monyong seperti
bisul yang hampir meletus
13 Dene kang
padha nggunggung, pan sepele iku pamrihipun, mung warege wadhuk kalimising
lathi, lan telese gondhangipun, reruba alaning uwong.
Adapun
yang senang menyanjung sangat sederhana keinginannya, yaitu kenyang perut,
basah lidah dan tenggorokan dengan menjual keburukan orang lain.
14 Amrih
pareke iku, yen wus kanggep nuli gawe umuk, pan wong akeh sayektine padha wedi,
tan wurung tanpa pisungsung, adol sanggup sakehing wong.
Supaya
dekat (dengan atasan). Jika sudah terpakai kemudian membuat ulah dengan membuat
orag menjadi takut sehingga ia menerima upeti dari hasil menjual kemampuan
orang lain.
15 Yen wong
mangkono iku, nora pantes cedhak lan wong agung, nora wurung anuntun panggawe
juti, nanging ana pantesipun, wong mangkono didhedheplok.
Orang
seperti itu tidak pantas untuk berdekata dengan pembesar karena dapat mendorong
untuk berbuat jahat. Meskipun begitu tetap ada kepantasannya, yaitu ditumbuk.
16 Aja kakehan
sanggup, durung weruh tuture agupruk, tutur nempil panganggepe wruh pribadi,
pangrasane keh kang nggunggung, kang wus weruh amalengos.
Jangan
terlalu merasa tahu banyak. Belum melihat dengan mata kepala sendiri tetapi
banyak berbicara, bahkan hanya dengan mendengar seolah-olah mengetahui sendiri.
Dikiranya banyak yang menyanjung, padahal yang mengetahuinya akan memalingkan
muka.
17 Aja nganggo
sireku, kalakuwan kang mangkono iku, nora wurung cinirenen den titeni, mring
pawong sanak sadulur, nora nana kang pitados.
Oleh
karena itu, Nak. Jangan kau bersikap seperti itu karena pasti akan mencadi
catatan dalam hati sanak saudara. Mereka tidak akan percaya lagi kepadamu.
PUPUH IV
P A N G K U R
P A N G K U R
01 Sekar
pangkur kang winarna, lelabuhan kang kanggo wong ngaurip, ala lan becik puniku,
prayoga kawruhana, adat waton puniku dipunkadulu, miwah ingkang tata krama, den
kaesthi siyang ratri.
Nasihat
ini dibalut dengan tembang Pangkur. Seyogyanya kau memahami hakikat pengabdian
bagi kehidupan, tentang baik dan buruk perlu kau ketahui. Pahami pula ada dan
aturan, serta siang malam jangan kau lupakan tata krama
02 Deduga
lawan prayoga, myang watara reringa aywa lali, iku parabot satuhu, tan kena
tininggala, tangi lungguh angadeg tuwin lumaku, angucap meneng anendra,
duga-duga nora kari.
Jangan
kau lupakan pertimbangan, boleh sedikit curiga karena hal itu merupakan
(keharusan) yang tidak boleh kau lupakan, baik ketka sedang terjaga, duduk,
bangun, maupun berjalan, diam, berbicara, maupun tidur (jangan lupakan nalar).
03 Miwah ta
sabarang karya, ing prakara kang gedhe lan kang cilik, papat iku aja kantun,
kanggo sadina-dina, rina wengi nagara miwah ing dhusun, kabeh kang padha
ambegan, papat iku aja lali.
Demikian
pula pertimbangan empat perkara dalam segala hal baik yang besar maupun yang kecil
jangan kau lupakan, terapkan sehari-hari, siang atau malam, di kota maupun di
desa. (Hal ini berlaku) untuk semua makhluk yang bernapas.
04 Kalamun ana
manusa, anyinggahi dugi lawan prayogi, iku watake tan patut, awor lawan wong
kathah, wong degsura ndaludur tan wruh ing edur, aja sira pedhak-pedhak, nora
wurung neniwasi.
Jika
ada manusia yang melupakan pertimbangan nalar, itu tak patut berbaur dengan
orang banyak. Janganlah kau dekati orang yang tak tahu adat dan hanya menuruti
kemauannya sendiri, (orang seperto itu) akan membawa kehancuran.
05 Mapan
watake manusa, pan ketemu ing laku lawan linggih, solah muna-muninipun, pan
dadi panengeran ingkang, kang apinter kang bodho miwah kang luhur, kang sugih
lan kang melarat, tanapi manusa singgih.
Ciri
perilaku manusia itu tampak dari bagaimana varanya berjalan dan duduk,
tindak-tanduk dalam berbicara. Meskipun orang itu pandai atau bodoh, berderajat
tinggi atau hina, kaya atau miskin
06 Ulama miwah
maksiyat, wong kang kendel tanapi wong kang jirih, durjana bebotoh kaum, lanang
wadon pan padha, panitike manusa wateke wewatekipun, apa dene wong kang nyata,
ing pangawruh kang wus pasthi.
Ulama
atau penjahat, pemberani maupun penakut, pencuri maupun bebotoh, atau lelaki
maupun perempuan semua memiliki ciri-ciri yang sama.
07 Tinitik ing
solah muna, lawan muni ing laku lawan linggih, iku panengeran agung, winawas
ginrahita, pramilane ing wong kuna-kuna iku, yen amawas ing sujanma, datan
kongsi mindho gaweni.
Terlihat
dari tindak-tanduk, berbicara, berjalan, dan duduk, itu cirri utama yang mudah
diketahui dan dirasakan. Oleh karena itu, orang jaman duu tidak pernah salah
dalam menilai orang.
08 Masa mengko
mapan arang, kang katemu ing basa kang basuki, ingkang lumrah wong puniku,
dhengki srei lan dora, iren meren dahwen pinasten kumingsun, opene nora
prasaja, jail mutakil bakiwit.
Masa
sekarang, sangat sulit menemukan perilaku yang baik. Umumnya (manusia sekarang)
itu dengki, serakah, dan pembohong, malas, iri, senang encela, sombong, tidak
jujur, jahil, banyak curiga, dan curang
09 Alaning
liyan den andhar, ing becike liyan dipunsimpeni, becike dhewe ginunggung,
kinarya pasamuan, nora ngrasa alane dhewe ngendhukur, wong mangkono wateknya,
nora kena denpedhaki.
Kejelekan
orang lain disebarluaskan, sementara kebaikan (orang lain) disembunyikan,
kebaikannya sendiri disanjung-sanjung dan dibicarakan dalam pertemuan, tidak
merasa kejelekannya sendiri bertumpuk. Orang yang bertabiat seperti itu tidak
layak kau dekati.
10 Iku wong
durjana murka, nora nana mareme jroning ati, sabarang karepanipun, nadyan wusa
katekan, karepane nora mari saya banjur, luwamah lawan amarah, iku kang den tut
wuri.
Orang
seperti itu disebutpenjahat serakah, tidak pernah merasa puas meskipun
semua keinginannya telah terpenuhi, kemauannya tidak ernah berhenti, malah
semakinmenjadi-jadi, menurutkan hawa nafsu lawamah dan amarah.
11 Ing
sabarang tingkah polah, ing pangucap tanapi lamun linggih, sungkan asor
ambekipun, pan lumuh kaungkulan, ing sujanma pangrasane dhewekipun, nora nana
kang memadha, angrasa luhur pribadi.
Segala
tingkah laku, dalam berbicara maupun duduk, tabiatnya tidak mau dikalahkan oleh
orang lain, tidak mau ada yang menyamai, ia merasa dirinya paling tinggi.
12 Aja nedya
katempelan, ing wewatek kang tan panates ing budhi, watek rusuh nora urus,
tunggal lawan manusa, dipun sami karya labuhan kang patut, darapon dadi
tuladha, tinuta ing wuri.
Jangan
sampai kau dihinggapi tabiat yang tidak pantas karena perilaku jahat seperti
itu tidak patut disandang manusia. Seyognya berbuatlah kebajikan sehingga
menjadi suri teladan dan panutan di kemudian hari.
13 Aja lunyu
lemer genjah, angrong pasanakan nyumur gumuling, ambubut arit puniku, watek datan
raharja, pan wong lunyu nora pantes dipunenut, monyar-manyir tan anteban, dela
lemeran puniku.
Janganlah
bersikap lunyu lemer genjah, angrong pasanakan nyumur gumuling, dan ambubut arit karena sifat itu tidak
akan menyelamatkanmu, tidak patut kau anut. Watak lunyu itu artinyakata-katanya
tidak bisa dipegang, sedangkan sifat lemer
14 Para
penginan tegesnya, genjah iku cak-cekan barang kardi, angrong pasanak liripun,
remen ulah miruda, mring rabine sadulur miwah ing batur, mring sanak myang
prasanakan, sok senenga den ramuhi.
Adalah
mudah tergiur sesuatu. Genjah artinya senang berkata jorok, angrong pasanakan
artinya senang berselingkuh dengan istri orang, dan jika sudah mencintai istri
sahabat atau kerabat harus terlaksana.
15 Nyumur
guling linira, ambeladhah nora duwe wewadi, nora kene rubung-rubung, wewadine
den umbar, mbuntut arit punika pracekanipun, ambener ing pangarepan, nanging
nggarethel ing wuri.
Nyumur
gumuling artinya tidak dapat menyimpan rahasia, jika mendengar kabar (meskipun
sebagian) langsung disebarluaskan. Mbuntut arit artinya di awal terdengar baik
tapi menggerutu di belakang.
16 Sabarang
kang dipun ucap, nora wurung amrih oleh pribadi, iku labuhan patut, aja na
nedya nulad, ing wateking nenem prakara punika, sayogyane ngupayaa, lir mas tumimbul
ing warih.
Semua
yang diucapkannya hanya untuk keuntungan diri sendiri. Hal itu bukan kebajikan
yang baik, dan jangan ada yang meniru keenam sifat di atas. Seyogyanya
berlakulan seperti emas yang tersembul di permukaan. (mas tumimbul merupakan
isyarat pola tembang berikutnya yaitu maskumambang).
PUPUH V
MASKUMAMBANG
MASKUMAMBANG
01 Nadyan
silih bapa biyung kaki nini, sadulur myang sanak, kalamun muruk tan becik, nora
pantes yen den nuta.
Meskipun
ayah, ibu, kakek, maupun nenek jika nasihatnya tidak baik, maka jangan kau
dengar, tidak patut kau turuti.
02 Apan kaya
mangkono karepaneki, sanadyan wong liya, kalamun watake becik, miwah tindake
prayoga.
Demikian
seharusnya. Meskipun orang lain, namun memiliki tabiat dan tingkah lakunya yang
baik
03 Iku pantes
yen sira tiruwa ta kaki, miwah bapa biyung, amuruk watek kang becik, iku kaki
estokena.
Itu
pantas kau tiru, Nak, begitu pula jika ayah dan ibu memiliki nasihat yang baik,
maka turutilah, Nak.
04 Wong tan
manut pitutur wong tuwa ugi, pan nemu duraka, ing dunya praptaning akhir, tan
wurung kasurang-surang.
Orang
yang tidak mentaati orang tua itu durhaka, dia akan kena kutuk sejak hidup di
dunia sampai di alam akhir.
05 Maratani
mring anak putu ing wuri, den padha prayitna, aja sira kumawani, ing bapa
tanapi biyang.
Hingga
kelak ke anak cucu. Oleh karena itu, perhatikan sungguh-sungguh, jangan engkau
kurang ajar kepada ayah atau ibu
06 Ana uga
etung-etungane kaki, lelima sinembah, dununge sawiji-wiji, sembah lelima
punika.
Ada
juga yang disebut dengan lima sujud (bakti), Nak. Adapun kelima jenis sujud
(bakti) itu adalah :
07 Kang
dhingin rama ibu kaping kalih, marang maratuwa, lanang wadon kaping katri, ya
marang sadulur tuwa.
Yang
pertama ayah dan ibu, kedua kepada mertua baik laki-laki maupun perempuan,
ketiga kepada saudara tua
0 Kaping
pate marang guru sayekti, sembah kaping lima marang Gustinira yekti, parincine
kawruhana.
Keempat
kepada guru, sedangkan kelima kepada raja (atasan). Adapun penjelasannya adalah
09 Pramila
rama ibu den bekteni, kinarya jalaran, anane badan puniki, kinawruhan padhang
hawa.
Mengapa
ayah dan ibu harus dibaktikan, sebab keduanya adalah perantara yang menyebabkan
kita hadir di dunia
10 Uripira
pinter samubarang kardi, saking ibu rama, ing batin saking Hyang Widdhi, milane
wajib sinembah.
Semua
kepandaianmu bermula dari ayah dan ibu yang secara mata batin berasal dari Yang
Mahakuasa. Oleh karena itu (mereka) patut kau sembah.
11 Ya
mulane maratuwa jalu estri, pan wajib sinembah, angsung kabungahan tuwin, aweh
rasa ingkang nyata.
Mengapa
kedua mertuamu patut kau sembah, sebab mereka memberimu kebahagiaan dan
kenikmatan sejati
12 Katanipun
sadulur tuwa puniki, pan wajib sinembah, gegentening bapa benjing, mulane guru
sinembah.
Sementara
saudara tua harus kau sembah karena ia adalah ganti ayah kelak. Adapun guru
wajib disembah karena
13 Kang
atuduh sampurnanning urip, tumekeng antaka, madhangken pethenging ati,
anuduhaken marga mulya.
Yang
menunjukkan kesempurnaan hidup sampai datangnya kematian, menerangkan gelapnya
hati, menunjukkan jalan kemulyaan
14 Wong duraka
ing guru abot sayekti, milae den padha, mintaa sih ywa nganti, suda kang dadi
sihira.
Orang
yang dikutuk guru sangat berat, oleh karena itu mengharaplah kasih sayang guru
kepadamu jangan sampai berkurang
15 Kaping
lima dununge sembah puniki, mring Gusti Kang Murba, ing pati kalawan urip, aweh
sandhang lawan pangan.
Adapun
sembah yang kelima adalah kepada raja yang berkuasa atas hidup dan matimu, memberimu
sndang dan pangan
16 Wong neng
dunya kudu manut marang Gusti, lawan dipunawas, sapratingkahe den esthi, aja
dumeh wus awirya.
Orang
yang hidup seyogyanya berbakti kepada raja serta menjaga segala tindakan agar
selalu benar, jangan sombong meskipun sudah berkuasa
17 Nora beda
putra santana wong cilik, yen padha ngawula, pan kabeh namaning abdi, yen dosa
kukume padha.
Tidak
berbeda antara putra raja dan kerabat raja dengan rakyat jelata dalam hal
mengabdi. Bukankah kedudukan abdi semuanya sama di mata hukum?
18 Yen rumasa
putra santana sireki, dadine tyasira, angendiraken sayekti, nora wurung anemu
papa.
Jika
kau merasa sebagai putra raja atau kerabat raja, itu artinya kau menyombongkan
diri, hal ini akan menyebabkan kesulitan bagimu
19 Angungasken
putra sentananeng Aji, iku kaki aja, wong suwita nora keni, kudu wruh ing
karyanira.
Janganlah
kau mengagungkan diri sebagai putra raja, Anakku orang yang mengabdi (kepada
raja) tidak boleh demikian, kau harus tahu kewajiban
20 Yen tinuduh
marang Sang Maha Narpati, sabarang tuduhnya, iku estokna ugi, karyanira
sungkemana.
Jika
diperintah oleh Sri Baginda, apapun bentuk printahnya, maka hormati dan taati
perintahnya
21 Aja mengeng
ing parentah sang siniwi, den pethel aseba, aja malincur ing kardi, lan aja
ngepluk sungkanan.
Janganlah
menghindar pada perintah raja. Rajinlah menghadap dan jangan malas menjalankan
tugas. Jangan sering terlambat dan menolak tugas
22 Luwih ala-alane
ing wong ngaurip, wong ngepluk sungkanan, tan patut ngawuleng aji, angengera
sapa-sapa.
Seburuk-buruknya
orang hidup adalah bangun terlambat dan menolak kewajiban. Jika mengabdi kepada
raja bahkan mengabdi kepada siapapun, hal itu tidak layak
23 Angengera
ing bapa biyung pribadi, yen ngepluk sungkanan, nora wurung den srengeni,
binalang miwah pinala.
Ikut
pada ayah maupun ibu sekalipun, jika bangun terlambat dan menolak kewajiban
pasti dimarahi, disambit, atau dipukul
24 Apa kaya
mangkono ngawuleng aji, yen ngepluk sungkanan, tan wurung manggih bilahi, ing
wuri aja ngresula.
Demikan
pula mengabdi kepada raja, jika bangun terlambat dan malas akan celaka, (jika
terjadi hal demikian) jangan kau menyesal di belakang hari
25 Pan kinarya
dhewe bilahine ugi, lamun tinemenan, sabarang karyaning Gusti, lahir batin tan
suminggah.
Bukankah
celakanya itu hasil kerjanaya juga? Jika kau bersungguh-sungguh secara lahir
batin, jangan kau menghindar
26 Mapan Ratu
tan duwe kadang myang siwi, sanak prasanakan, tanapi garwa kekasih, amung bener
agemira.
Karena
memang raja tidak memiliki putra, saudara, dan kerabat, demikian puia (raja)
tidak memiliki istri atau kekasih, yang dipegang hanya aturan
27 Kukum adil
adat waton kang denesthi, mulane ta padha, den rumeksa marang Gusti, endi lire
wong rumeksa.
Hukum
yang adil dan adat istiadat, itu yang dijalankan raja. Oleh karena itu,
jagalah. Adapun cara menjaga raja adalah
28 Dipun gemi
nastiti ngati-ati, gemi mring kagungan, ing Gusti ywa sira wani, anggegampang
lawan aja
Hidup
hemat, teliti, damn hati-hati. Janganlah kau menggampangkan milik raja, juga
jangan
29 Wani-wani
nuturken wadining Gusti, den bisa rerawat, ing wewadi sang siniwi, nastiti
barang parentah.
sekalipun
berani membocorkan rahasia raja. Simpanlah rapat-rapat rahasia raja dan cermati
selurruh perintahnya.
30 Ngati-ati
ing rina kalawan wengi, ing rumeksanira, lan nyadhong karsaning Gusti,
Dudukwuluhe kang tampa.
Cermatilah
segala milik raja dan berhati-hatilah siang dan malam sambil menerima perintah
raja (dudukwuluhe adalah isyarat pola tembang berikutnya, yaitu dudukwuluh)
PUPUH VI
DUDUK WULUH
DUDUK WULUH
01 Wong
ngawula ing Ratu luwih pakewuh, nora kena minggrang-minggring, kudu mantep
sartanipun, setya tuhu marang Gusti, dipunmiturut sapakon.
Mengabdi
kepada raja memang amat repot, tidak boleh ragu-ragu dan harus mantap, serta
setia dan percaya kepada raja
02 Mapan Ratu
kinarya wakil Hyang Agung, marentahaken hukum adil, pramila wajib den enut,
sing sapa tan manut ugi, ing parentahe Sang Katong.
Bukankah
raja adalah wakil Yang Mahaagung, yang menjalankan hukum dan keadilan sehingga
harus ditaati. Barang siapa yang tidak menuruti perintah sang raja
03 Aprasasat
mbadali karseng Hyang Agung, mulane babo wong urip, saparsa suwiteng Ratu, kudu
eklas lair batin, aja nganti nemu ewoh.
Ibarat
ingkar dari Yang Mahaagung. Oleh karena itu, setiap yang mengabdi kepada raja
harus ikhlas lahir batrin agar tidak mendapat kesulitan
04 Ing wurine
yen ati durung tuwajuh, angur sira ngabdi, becik ngidunga karuhun, aja age nuli
ngabdi, yen durung eklas ing batos.
di
belakang hari. Jika hati belum bulat, jangan kau mengabdi, lebih baik jika
menumpang tinggal dulu jangan kemudian mengabdi jika batin belum pasrah
05 Anggur
ngindung bae pan nora pakewuh, lan nora nana kang ngiri, amungkul pakaryanipun,
nora susah tungguk kemit, seba apan nora nganggo
Lebih
baik menumpang tinggal agar tidak susah dan tidak ada ayang memerintah, tekun
bekerja, tidak perlu bertugas jaga, bahkan tidak perlu menghadap
06 Mung yen
ana tongtonan metu ing lurung, kemul bebede sasisih, sarwi mbanda tanganipun,
glindhang-glindhung tanpa keris, andhodhok pinggiring bango.
cuma
jika ada keramaian tontonan di jalan, keluar dengan kain bebed sebelah sambil
bersilang tangan, hilir mudik tanpa keris, duduk di pinggir warung.
07 Suprandene
jroning tyas, anglir tumenggung, mengku bawat Senen Kemis, mankono iku liripun,
nora kaya wong ngabdi, wruh plataraning Sang Katong.
Meskipun
demikian, di dalam hatinya merasa sebagai seorang tumenggung yang berpatyung
kebesaran. Sikap seperti itu bukanlah sikap pengabdi yang setiap hari hanya
melikat halaman istana
08 Lan
keringan sarta ana aranipun, lan ana lungguhe ugi, ing salungguh-lungguhipun,
nanging ta dipunpakeling, mulane pinardi kang wong.
yang
terhormat, memiliki gelar dan kedudukan. Tetapi ingat, orang yang mengabdi itu
harus memperhatikan :
09 Samubarang
karyanira Sang Aprabu, sayekti kudu nglakoni, sapalakartine iku, wong kang
padha-padha ngabdi, panggaweyane pan saos.
Seluruh
perintah raja harus dilaksanakan, karena kewajiban mengabdi adalah menghadap
dan menantikan perintah raja
10 Kang nyantana
bupati mantri panewu, kliwon peneket miji, panalaweyan pananjung, tanapi para
prajurit, lan kang nambut karyeng katong.
Baik
yang mengadi sebagai bupati, mantra, penewu, kliwon, peneket, miji, panalawe,
pananjung, maupun prajurit dan yang bekerja pada raja
11 Kabeh iku
kawajiban sebanipun, ing dina kang amarengi, wiyosanira Sang Aprabu, sanadyan
tan miyos ugi, pasebane aja towong.
Semua
memiliki kewajiban untuk menghadap pada hari yang bersamaan pada saat raja
bersidang. Sekalipun tidak ikut bersidang, jangan (dijadikan alasan untuk)
tidak menghadap
12 Ingkang
lumrah yen karep seba wong iku, nuli ganjaran den icih, yen tan oleh nuli
mutung, iku sewu sisip, yen wus mangerti ingkang wong.
Biasanya,
orang yang rajin menghadap itu mengharapkan mendapat hadiah, jika tidak
mendapat hadiah, ia ngambek. (sikap seperti itu) keliru bagi orang yang bijak
13 Tan
mangkono etunge kang uwis weruh, ganjaran datan pinikir, ganjaran pan wus
rumuhun, amung naur sihing Gusti, winales ing lair batos.
Bagi
yang sudah mengetahui, perhitungannya tidak begitu, masalah hadiah tidak
dipikirkan, karena hadiah sebenarnya sudah diterima terlebih dahulu, sehingga
tinggal membalas kebaikan raja dengan lahir batin
14 Setya tuhu
marang saprentahe pan manut, ywa lenggana karseng Gusti, wong ngawula
paminipun, lir sarah mungging jaladri, darma lumampah sapakon.
Melaksanakan
segala perintah raja. Jangan membantah kehendak raja. Orang mengabdi ibarat
sampah di samudra, hanya sekedar menjalankan
15 Dene begja
cilaka utawa luhur, asor iku pan wus pasthi, ana ing bebadanira, aja sok
amuring muring, marang Gusti Sang Akatong.
Adapun
kebahagiaan dan kesengsaraan, ataupun tinggi rendah tergantung pada takdir
masing-masing, jangan suka marak kepada raja
16 Mundhak
ngakehaken ing luputireku, ing Gusti tuwin Hyang Widdhi, dene ta sabeneripun,
mupusa kalamun pasthi, ing badan tan kena megoh.
Hal
itu akan menambah kesalahan kepada raja serta Yang Mahakuasa. Yang benar adalah
menerima takdir diri, jangan berdiam diri
17 Tulisane
ing lohkil makful kang rumuhun, pepancen sawiji-wiji, tan kena owah sarambut,
tulisan badan puniki, aja na mundur ing kewoh.
Yang
sudah tersurat dalam laukhil makfudz tidak dapat diubah barang serambutpun,
oleh karena itu jangan mundur meghadapinya (mundur adalah isyarat pola tembang
berikutnya, yaitu durma)
PUPUH VII
D U R M A
D U R M A
01 Dipun sami
ambanting ing badanira, nyudha dhahar lan guling, darapon sudaa, nepsu kang
ngambra-ambra, rerema ing tyasireki, dadya sabarang, karyanira lestari.
Biasakanlah
melatih dirimu untuk prihatin dengan mengurangi makan dan tidur agar berkurang
nafsu yang menggelora, heningkan hatimu hingga tercapai yang kau inginkan
02 Ing
pangrawuh lair batin aja mamang, yen sira wus udani, mring sariranira, lamun
ana kang Murba, masesa ing alam kabir, dadi sabarang, pakaryanira ugi.
Janganlah
ragu terhadap pengetahuan lahir batin. Jika kau memahami bahwa dalam kehidupan
ini ada yang berkuasa, mudah-mudahan keinginanmu terkabul
03 Bener luput
ala becik lawan beja, cilaka mapan saking, ing badan priyangga, dudu saking
wong liya, mulane den ngati-ati, sakeh dirgama, singgahana den eling.
Benar
salah, baik buruk, serta untung rugi, bukankah berasal dari dirimu sendiri?
Bukan dari orang lain. oleh karena itu, hati-hatilah terhadap segala ancaman,
hindari dan ingat
04 Apan ana
sesiku telung prakara, nanging gedhe pribadi, puniki lilira, yokang telung
prakara, poma ywa nggunggung sireki, sarta lan aja, nacat kepati pati.
Bukankah
ada tiga perkara utama yang akan membesarkanmu? Ketiga perkara tersebut adalah
jangan menyombongkan diri, jangan mecela
05 Lawan aja
maoni sabarang karya, sithik-sithik memaoni, samubarang polah, tan kena wong
kumlebat, ing masa mengko puniki, apan wus lumrah, uga padha maoni.
Dan
jangan mengritik hasil orang lain, sedikit-sedikit mengritik, segala tingkah
orang lain dikritik. Memang zaman sekarang sudah lumrah orang mengritik
06 Mung
tindake dhewe datan winaonan, ngrasa bener pribadi, sanadyan benera, yen
tindake wong liya, pasti den arani sisip, iku wong ala, ngganggo bener pribadi.
Hanya
hasil karya sendiri yang tidak dikritik karena merasa paling benar. Meskipun
benar, jika perbuatan orang lain pasti dikatakan salah. Hal itu salah karena
kebenarannya menggunakan (ukuran) diri sendiri
07 Nora nana
panggawe kang luwih gampang, kaya wong memamaoni, sira eling-eling, aja sugih
waonan, den sami salajeng budi, ingkang prayoga, sapa-sapa kang lali.
Tidak
ada perbuatan yang lebih mudah daripada mengritik. Kau ingatlah, jangan terlalu
sering mengritik, selalulah berpikir baik. Barang siapa yang lupa
08 Ingkang
eling iku padha angilangna, marang sanak kanca kang lali, den nedya raharja,
mangkono tindakira, yen tan nggugu liya uwis, teka menenga, mung aja sok
ngrasani.
Dari
yang ingat, maka ingatkan. Kepada sanak dan kerabat semoga bahagia. Begitu
seharusnya tidakanmu, namun jika tidak diturut, maka diamlah, namun jangan
membicarakan
09 Nemu dosa
gawanen sakpadha-padha, dene wong ngalem ugi, yen durung pratela, ing temen
becikira, aja age nggunggung kaki, meneh tan nyata, dadi cirinireki.
Kau
akan berdosa pada sesame. Begitupun jika kau memuji yang belum kaubuktikan
kebenarannya, jangan terburu-buru memuji, Anakku. Karena jika tidak
terbukti malah akan menjadi celaan
10 Dene kang
wus kaprah ing masa samangkya, yen ana den senengi, ing pangalemira, pan kongsi
pandirangan, matane kongsi malirik, nadyan alaa, ginunggung becik ugi.
Adapun
yang sering terjadi pada zaman sekarang adalah jika ada orang yang disenanginya
maka dipuji setinggi langit sampai matanya melotot, meskipun jelek tetapi tetap
dikatakan baik
11 Aja ngalem
aja mada lamun bisa, yen uga masa mangkin iya ing sabarang, yen nora
sinenengan, den poyok kapati pati, nora prasaja, sabarang kang den pikir.
Kalau
bisa, jangan memuji atau mencela. Namun kini, jika tidak disenangi maka akan
dicela habis-habisan, yang dipikirkan pun bermacam-macam
12 Ngandhut
rukun becike ngarep kewala, ing wuri angarsani, ingkang ora-ora, kabeh kang
rinasanan, ala becik den rasani, tan parah-parah, wirangronge gumanti.
Pada
awalnya berpura-pura baik, tetapi di belakang diomongkan yang bukan-bukan,
pembicaraan pun berganti (wirangrong merupakan isyarat pergantian pola tembang
beirkutnya, yaitu wirangrong)
PUPUH VIII
WIRANGRONG
WIRANGRONG
01 Den samya
marsudeng budi, wuweka dipun was paos, aja dumeh bisa muwus, yen tan pantes
ugi, sanadya mung sekecap, yen tan pantes prenahira.
Hendaklah
kau berusaha mengendalikan diri dan berhati-hati, jangan mentang-mentang pandai
berbicara jika tak layak (didengar), meskipun hanya sepatah kata jika bukan
pada tempatnya
02 Kudu golek
masa ugi, panggonan lamun miraos, lawan aja age sira muwus, durunge den
kaesthi, aja age kawedal, yen durung pantes lan rowang.
Carilah
waktu dan tempat jika ingin bicara, jangan terburu-buru berbicara sebelum kau
piker, jangan cepat-cepat kau keluarkan (isi hati) jika belum layak siapa yang
kau ajak bicara
03 Rowang
sapocapan ugi, kang pantes ngajak calathon, aja sok metuwo wong celathu, ana
pantes ugi, rinungu mring wong kathah, ana satengah micara.
Perhatikan
dengan siapa kau berbicara sehingga tidak asal bicara. (pembicaraan itu) ada
yang layak didebgarkan orang banyak ada pula yang tidak
04 Tan pantes
kanggo ngawruhi, milane lamon miraos, dipun ngarag-ngarah ywa kabanjur,
yen sampun kawijil, tan kena tinurutan, milane dipun prayitna
Diketahui
orang banyak. Oleh karena itu, jika berbicara jangan melantur karena jika
telanjur terucap tidak dapat ditarik kembali
05 Lan maninge
wong ngaurip, aja ngakehken supaos, iku gawe reged badanipun, nanging masa
mangkin, tan ana itungan prakara, supata ginawe dinan.
Di
samping itu, orang hidup jangan terlalu banyak bersumpah, itu akan mengotori
dirimu, namun zaman sekarang tidak ada pertimbangan, bersumpah adalah perbuatan
sehari-hari
06 Den gemi
marang ing lathi, aja ngakehke pepisoh, cacah cucah erengan ngabul-abul, lamun
andukani, den dumeling dosanya, mring abdi kang manggih duka.
Berhematlah
dengan lidahmu, jangan memperbanyak umpatan, menggerutu, dan marah-marah. Jika
kau marah, sebutkan kesalahan bawahanmu itu
07 Lawan padha
den pakeling, teguhna lahir batos, aja ngalap randhaning sedulur, sanak miwah
abdi, rowang ing sapangandhap, miwah maring pasanakan.
Dan
juga ingatlah, kuatkan lahir batin, jangan mengharapkan janda saudaramu,
kerabat, maupun bawahanmu, dan seterusnya
08 Gawe salah
graitaning, ing liyan kang sami anom, nadyan lilaa lanangipun kang angrungu
elik, ing batin tan pitaya, masa kuranga wanodya.
Hal
itu akan membuat curiga orang yang mengetahuinya, sekalipun suaminya rela,
tetapi yang mendengarnya tidak yakin, tidak mungkin kurang wanita
09 Tan wurung
dipun cireni, ing batin ingaran rusoh, akeh jaga-jaga jroning kalbu, arang
ngandel batin, ing tyase padhasuda, pangandele mring bendara.
Hal
itu pasti dijadikan tanda dan dicap jorok. Di dalam hatinya, mereka tidak
percaya, hal itu menyebabkan kepercayaan kepada tuannya akan berkurang
10 Anu cacat
agung malih, anglangkungi saking awon, apan sakawan iku akeh pun, dhingin wong
madati, pindho wong ngabotohan, kaping tiga wong durjana.
Ada
lagi cacat yang lebih besar dari kesalahan, yaitu empat perilaku, pertama
madat, kedua bertaruh, dan ketiga pencuri
11 Kaping
sakawane ugi, wong ati sudagar awon, mapan suka sugih watekipun, ing rina lan
wengi, mung batine den etang, alumuh lamun kalonga.
Yang
keempat adalah berwatak pedagang. Adapun watak pedagang dianggap jelek karena
siang malam hanya memikirkan keuntungan, tidak mau jika berkurang
12 Iya upamane
ugi, duwe dhuwit pitung bagor, mapan nora marem ing tyasipun, ilanga sadawa,
gegetun patang warsa, padha lan ilang sanambang.
Meskipun
memliki uang empat karung pun, belum tenang hatinya, sekalipun hanya hilang satu
sen, menyesalnya sampai empat bulan, sama dengan hilang seribu
13 Wong ati
sudagar ugi, sabarang prakara tamboh, amung yen ana wong teka iku, anggegawe
ugi, gegadhen pan tumanggal, ulate teka sumringah.
Orang
berwtak pedagang, dalam banyak hal pura-puta tidak tahu, namun jika ada orang
yang dating sambil membawa barang jaminan, ia bersikap ramah dan wajanya
pun cerah
14 Dene wong
durjana ugi, nora ana den raos, rina wengi mung kang den etung, duweke liyan
nenggih, dahat datan prayoga, kalamun wateke durjana.
sedangkan
watak pencuri, tidak ada lagi yang dirasakan, siang malam yang diperhitungkan
adalah milik orang lain. oleh kaera into sangat tidak baik berwatak pencuri
15 Dene
bebotoh puniki, sabarang pakaryan lumoh, lawan kathah linyok para padha, yen
pawitan enting tan wurung anggegampang, ya marang darbeking sanak.
Adapun
watak penjudi itu malas bekerja, sering berbohong, dan suka beradu mulut, jika
modalnya habis, maka menggampangkan segala milik saudara
16 Nadyan
wasiyating kaki, nora wurung dipun edol, lamun menang lali gawe angkuh, pan
kaya bopati, wewah tan ngarah-arah, punika awoning bangsat.
Bahkan
warisan kakeknya pun berani dijual. Jika menang lupa daratan, lagaknya seperti
bupati, member dengan tanpa perhitungan. Begitulah kejelekan penjudi
17 Kabutuhe
nuli memaling, tinitenan saya awon, apan boten wonten panedinipun, pramilane
sami, sadaya nyinggahana, anggegulang ngabotohan.
Jika
sudah terpaksa terus mencuri, lama-kelamaan kejelekannya ketahuan karena memang
tidak ada penghasilan. Oleh karena itu, hindarilah dan jangan lakukan perjudian
18 Dene ta
wong akng madati, kesade kaworan lumuh, amung ingkang dados senengipun, ngadep
diyan sarwi, linggih ngamben jejegang, sarwi leleyang bedudan.
Adapun
pemadat wataknya malas tidak kepalang, kesukaannya hanya menghadapi lampu
sambil duduk di amben bertumpang kaki sambil menimang culim
19 Yen leren
nyeret, netrane pan merem karo, yen wus ndadi awake akuru, cahya biru putih,
njalebut wedi toya, lambe biru untu pethak.
Jika
berhenti menhisap madat, matanya terkatup. Jika sudah parah, maka tubuhnya
kurus kering, wajahnya kuyu, takut air,bibir biru sedangkan gigi putih kotor
20 Beteke
satron lan gambir, jambe suruh arang wanuh, ambekane sarwi melar mingkus, atuke
anggigil, jalagra aneng dhadha, tan wurung metu bolira.
Karena
tidak kenal gambir, pinang, dan sirih. Napasnya kembang kempis
tersengal—sengal, batuk tiada henti, dan dahak menyumbat dada, dan akhirnya
mengeluarkan bul
21 Yen gering
nganggo ndalinding, suprandene nora kapok, iku padha singgahana patut, ja ana
nglakoni, wong mangan apyun ala, uripe dadi tontonan.
Jika
sakit disertai mencret. Meskipun negitu (ia) tidak kapok. Itu patut kalian
hindari, jangan ada yang melakukan (perbuatan itu). Orang madat itu hidupnya
menjadi tontonan
22 Iku kabeh
nora becik, aja na wani anganggo, panggawe patang prakara iku, den padha
pakeling, aja na wani nerak, kang wani nerak tan manggih arja.
Itu
semua tidak baik, jangan ada yang berani melakukan empat perkara tersebut. Dan
ingatlah, jangan ada yang berani nekat, yang berani nekad tidak akan menemui
kesejahteraan
23 Lawan ana
waler malih, aja sok anggung kawuron, nginum, sayeng tanpa masa iku, endi lire
ugi, angombe saben dina, pan iku watake ala.
Ada
lagi pantangan, jangan suka mabuk, minum tanpa batas waktu, (padahal)
minum-minuman setiap hari itu tabiatnya buruk
24 Kalamun
wong wuru ugi, ilang prayitnaning batos, nora ajeg barang pikiripun, elinge
ning ati, pan baliyar-baliyur, endi ta ing becikira
Pemabuk
akan kehilangan keseimbangan batin, pikirannya tidak jelas, ingatannya goyang.
Lalu, di mana kebaikannya?
25 Lan aja
karem sireki, ing wanodya ingkang awon, lan aja mbuka wadi siraku, ngarsaning
pawestri tan wurung nuli corah, pan wus lumrahing wanita.
Jangan
pula kau menyukai wanita yang kotor, jangan pula kau membuka rahasia di depan
wanita sebab akan menjadi buah bibir. Bukakankah begitu umumnya wanita
26 Tan bisa
simpen wewadi, saking rupake ing batos, pan wus pinanci dening Hyang agung,
nitahken pawestri, apan iku kinarya, ganjaran marang wong priya.
Tidak
bisa menyimpan rahasia karena sempitnya hati. Sudah menjadi kodrat dari Yang
Mahaagung, menciptakan wanita sebagai hadiah kepada para lelaki
27 Kabeh den
padha nastiti, marang pitutur kang yektos, aja dumeh tutur tanpa dapur, yen
bakale becik, den anggo weh manfaat, ywa kaya Pucung lan kaluwak.
Semuanya
mesti waspada, jangan hanya karena nasihat sederhana. Jika itu memang baik ,
maka dengarkanlah karena jika dilaksanakan memberi manfaat., jangan seperti
pucung dan kluwak. (Pucung lan kluwak merupakan isyarat pola tembang
berikutnya)
PUPUH IX
P U C U N G
P U C U N G
01 Kamulane
kaluwak nonomanipun, Pan dadi satunggal, pucung aranira ugi, yen wus tuwa
kaluwake pisah-pisah.
Pada
waktu muda, buah kluwak meyatu dan namanya pucung, jika sudah tua, kluwak
tersebut terpisah
02 Den budiya
kapriye ing becikipun, aja nganti pisah, kumpule kaya nomeki, anom kumpul tuwa
kumpul kang prayoga.
Bagaimanapun
juga, usahakan jangansampai berpisah, bersatunya seperti masa muda, muda
menyatu ketika tua pun sebaiknya menyatu
03 Aja kaya
kaluwak duk anom, kumpul bisa wus atuwa, ting salebar siji-siji, nora wurung
dadi bumbu pindhang lulang.
Jangan
seperti kluwak, ketika masih muda menyatu, namun ketika tua masing-masing
menyebar, akhirnya hanya sebagai bumbu pindang
04 Wong sadulur
nadyan sanak dipunruntut, aja kongsi pisah, ing samubarang karyeki, yen arukun
dinulu teka prayoga.
Persaudaraan
itu,meskipun dengan sudara jauh harus ruku, jangan sampai terpisah dalam segala
hal. Jika hidup rukun akan baik dilihat orang
05 Abot enteng
wong sugih sanak sadulur, enthenge yen pisah, pikire tan dadi siji, abotipun
yen sabiyantu ing karsa
Banyak
sudara memang ada berat dan ada juga ringannya. Ringan bila masing-masing
pikirannya terpisah, adapun beratnya jika (kita) membantu segala hal
06 Luwih bakuh
wong sugih sanak sadulur, ji – tus tadhingira, yen golong sabarang pikir, becik
uga lan wong kang tan duwe sanak
Lebih
kokoh jika banyak saudara, satu berbanding seratus jika bersatu hati, lebih
baik dibadingkan tidak memiliki saudara
07 Lamun bener
lan pinter pamomonganipun, kang ginawa tuwa, aja nganggo abot sisih, dipun
sabar pamengku mring santana.
Jika
benar dan pandai memperlakukannya. Yang merasa dituakan jangan berat sebelah,
harus berlaku seimbang terhadap kerabat dan bawahan
08 Pan ewuh
wong tinitah dadi asepuh, tan kena ginampang, mring sadulurira ugi, tuwa nenom
aja beda traping karya.
Memang
repot jika dituakan, tidak boleh menganggap gampang kepada saudara. Jangan
membedakan perintah, baik kepada yang muda maupun kepada yang tua
09 Kang
saregep kalawan ingkang malincur, iku kawruh ana, sira alema kang becik,
ingkang malincur den age bendanana.
Yang
rajin dan yang malas harus kau ketahui. Pujilah ia yang rajin, sedangkan yang
malas, segera marahilah
10 Yen tan
mantun binendonan nggone malincur, nuli patrapana, sapantese lan dosaning, kang
santosa dimene dadi tuladha.
Jika
tidak sadar kemalasannya dengan dimarai, jatuhilah hukumanyang seimbang dengan
kesalahannya agar menjadi contoh
11 Kang wong
liya darapon wedia iku, kang padha ngawula, ing batine wedi asih, pan mangkono
lelabuhane dadi wong tuwa
Bagi
orang lain. orang yang mengabdi akan menjadi segan dan setia. Bukankah begitu
seharusnya perilaku orang yang dituakan
12 Nggone
mengku jembar amot tur rahayu, den kaya sagara, tyase ngemot ala becik, mapan
ana pepancene sowang-sowang.
Seyogyanya berhati bersih dan lapang
dada bagai samudra, memahi baik dan buruk, bukankah masing-masing memiliki
takdir?
13 Jer
sadulur tuwa kang wajib pitutur, marang kadang taruna, wong anom wajibe wedi,
sarta manut wulange sadulur tuwa.
Saudara
tua memiliki kewajibanuntuk memberikan nasihat, adapun kewajiban orang muda
adalah segan dan menuruti nasaihat saudara tua
14 Kang
tinitah dadi anom aja masgul, ing batin ngrasaa, saking karsaning Hyang Widdhi,
yen masgula ngowai kodrating Suksma.
Yang
ditakdirkan menjadi saudara muda jangan ragu. Bersyukurlah karena sudah
dikehendaki Yang Mahaesa, jika ragu akanmegubah kodrat Allah
15 Nadyan
bener yen wong anom dadi luput, yen ta anganggoa, ing pikirira pribadi, pramilane
wong anom aja ugungan
Orang
muda, sekalipun benar tetap dipersalahkan, hal itu jika kau turuti pikiran
sediri. Oleh karena itu, orang muda jangan manja
16 Yen dadi
nom weruha ing enomipun, kang ginawe tuwa, dikaya banyu neng beji, den awening
paningale aja samar
Jika
ditakdirkan muda, sadarlah dengan kedudukan mudanya, adapun yang tua jadilah
seperti air di kolam, jernihkan penglihatanmu
17 Lan maning
ana ing pituturingsun, yen sira amaca, laying sabarang layanging, aja pijer
ketungkul ngelingi sastra.
Di
samping itu, nasihatku, jika kau membaca segala macam serat (kitab), jangan
hanya terpaku pada (keindahan) sastranya
18 Caritane
ala becik dipun enut, nuli rasa kena, carita kang muni tulis, den karasa kang
becik sira anggowa
Pahami
baik dan buruk ceritanya, kemudian renungkan (makna) cerita yang tertulis, yang
kau rasa baik, ambillah
19 Ingkang ala
kawruhana alanipun, dadine tyasira, weruh ing ala lan becik, ingkang becik
wiwitane kawruhana.
Yang
jelek pahamilah kejelekannya sehingga kau memahami mana yang buruk dan mana
yang baik. Adapun yang baik, pahamilah asal mulanya
20 Wong kang
laku mangkono wiwitanipun, becik wekasanya, wong laku mangkono witing ing satemah
puniku pan dadi ala.
Orang
yang bertindak begitu di awal, akan baik pada akhirnya, sedangkan orang yang
bertindak sebaliknya akan berakibat buruk
21 Dipun weruh
iya ing kawulanipun, kalawan wekasanira, puniku dipunkalingling, ana ala dadi
becik wekasanya.
Pahamilah,
baik awal maupun akhir. Perhatikan, ada yang tampak awalnya jelek namun pada
akhirnya menjadi baik
22 Ewuh temen
babo wong urip puniku, apan nora kena, kinira-kira ing budi, arang temen wijile
basa raharja.
Kehidupan
memang repot karena tidak dapat diperkirakan, jarang sekali tindakan yang baik
(wijil adalah isyarat pola tembang berikutnya)
PUPUH X
M I J I L
M I J I L
01 Poma kaki
padha dipun eling, ing pituturingong, sira uga satriya arane, kudu anteng
jatmika ing budi, luruh sarta wasis, samubarang tanduk.
Harap
kau ingat nasihatku ini, Nak. Engkau juga disebut sebagai kesatria, harus halus
dan hening hatimu, lembut, dan cerdas dalam segala hal
02 Dipun nedya
prawira ing batin, nanging aja katon, sasona yen durung masane, kekendelan aja
wani manikis, wiweka ing batin, den samar ing semu.
serta
berusahalah utuk berani, namun jangan sampai terihat, bahkan jika belum waktunya
jangan sampai keberanian itu kau perlihatkan, hati-hati, sabar, dan rahasiakan
03 Lawan
densemu lawan den lungit, maneh wekasingong, aja kurang iya panrimane, yen wis
tinitah dera Hyang Widhi, ing badan punika, pan wus pepancenipun.
Melalui
isyarat dengan cermat. Di samping itu, pesanku, jangan lupa bersyukur atas
karunia Yang Mahakuasa dengan kodrat yang menyertaimu
04 Kang narima
satitah Hyang Widhi, temah dadi awon, lan ana wong tan narima titahe, wekasane
iku dadi becik, kawruhana ugi, aja selang surup.
(meskipun
demikian) ada orang yang tidak bersyukur malah bernasib baik, sedangkan orang
yang bersyukur bernasib jelek. Pahamilah, jangan sampai kau keliru
05 Yen wong
bodho datan nedya ugi, atakon tetiron, anarima titah ing bodhone, iku wong
narima norabecik dene ingkang becik, wong narima iku.
Jika
ada orang bodoh tetapi tidak mau bertanya dan tidak manu menerima kodrat
kebodohannya, itu tidak baik. Adapun yang baik adalah yang menerima dengan
syukur
06 Kaya
upamane wong angabdi, marang sing Sang Katong, lawas-lawas ketekan sedyane,
dadi mantri utawa bupati, miwah saliyaneng, ing tyas kang panuju.
Seperi
orang yang mengabdi kepada raja, lama-kelamaan akan terlihat kemampuannya,
(akhirnya) diangkat sebagai menteri atau bupati atau tercapai seluruh
keinginannya
07 Nuli narima
tyasing batin, tan mengeng ing Katong, rumasa ing kani matane, sihing gusti
tumeking nak rabi, wong narima becik kang mangkono iku.
Kemudian
bersyukur secara lahir dan batin dengan tidak menolak perintah rajakarena
merasa bahwa semua yang diterimanya sampai ke anak istri adalah atas kasih
sayang raja. Orang yang bersyukur seperti itu baik.
08 Nanging
arang iya wong saiki, kang kaya mangkono, Kang wus kaprah iyo salawase, yen wis
ana lungguhe sathithik, apan nuli lali, ing wiwitanipun.
Namun
sangat jarang orang jaman sekarang orang seperti itu. Yang sering terjadi
adalah sal sudah memiliki kedukukan meskipun kecil akan melupakan asal-usulnya
09 Pangrasane
duweke pribadi, sabarang kang kanggo, datan eling ing mula mulane, witing sugih
sangkane amukti, panrimaning ati, kaya anggone nemu.
Perasaanya
miliknya itu hasil pribadi, semua benda yang dipergunakan tidak diingat
asal-usul bagaimana ia menjadi kaya, bahkan dikiranya diperoleh begitu saja
seperti hasil nemu
10 Tan ngrasa
kamurahaning Widdhi, jalaran Sang Katong, jaman mengko ya iku mulane, arane
turun wong lumakyeng kardi, tyase tan saririh, kasusu ing angkuh.
Tidak
merasa atas kemurahan Yang Mahakuasa itu berkat kasih sayang raja. Itulah
sebabnya jaman sekarang jarang orang yang mewariskan kedudukan (kepada
keluarganya) karena ia tidak sabar, tergesa-gesa, dan sombong
11 Arang
nedya males sihing Gusti, Gustine Sang Katong, lan iya ing kabehing batine,
nora nedya narimeng Hyang Widdhi, iku wong tan wruh ing, kanikmatanipun.
Jarang
orang yang berkeinginan untuk membalas kasih sayang raja, raja dari
segala raja. Dalam batinnya tidak bersyukur atas anugrah Yang Mahakuasa, (orang
seperti itu) tidak merasakan kenikmatan
12 Yeku wong
kurang narima ugi, luwih saka awon, barang gawe aja age-age, anganggoa sabar
rereh ririh, dadi barang kardi, resik tur rahayu.
Atau
orang yang tidak tahu bereterima kasih (menyebabkan segalanya) menjadi buruk.
Jangan tergesa-gesa dan selalu bertindak sabar, tenang, dan cermat sehingga
pekerjaan menjadi baik dan mendatangkan kenikmatan
13 Uwis
pinter nanging iku maksih, nggonira ngupados, undhaking ing kapinterane, lan
undhake kawruh ingkang yekti, durung marem batin lamun durung tutug.
Ada
pula orang yang sudah pandai namun masih mencari kepandaian yang melebihi
kepandaian dan pengetahuannya, ia belum merasa puas jika belum sempurna
14 Ing
pangawruh kang densenengi, kang wus sem ing batos, miwah ing kapinteran wus
dene, samubarang pakaryan wus enting, nora nana lali, kabeh wus kawengku
Pengetahuan
yang dia senangi dan sudah tertanam di dalam batin, segala pekerjaan sudah
mampu ia lakukan, tidak ada yang terlupakan, semuanya sudah ia kerjakan
15 Lan
maninge babo dipun eling, ing pituturingong, sira uga padha ngempek-empek, iya
marang kang jumeneng Aji, ing lair myang batin, den ngarsa kawengku.
Dan
lagi, ingatlah nasihatku. Kalian semua bernaung pada raja. Oleh karenanya,
merasalah secara lahir dan batin
16 Kang
jumeneng nata ambawani, wus karseng Hyang Manon, wajib padha wedi lan batine,
aja mamang parintahing Aji, nadyan enom ugi, lamun dadi Ratu.
Bahwa
yang menjadi raja memerintah Negara,itu merupakan kehendak Yang Mahatahu, oleh
karenanya,jangan ragukan perintahnya. Meskipun masih muda namun menjadi raja
17 Nora kena
iya den waoni, parentahing Katong, dhasar Ratu abener prentahe, kaya priye
nggonira sumingkir, yen tan anglakoni, pasti tan rahayu.
Tidak
boleh dicela. Perintah raja adalah benar adanya, maka bagaimanapun mau
menghindar dan tidak menjalankan perintahnya pasti tidak akan membawa kebajikan
18 Krana
ingkang kaprah mansa iki, anggone angrengkoh, tan rumangsa lamun ngempek empek,
ing batine datan nedya eling, kamuktene ugi, ngendi sangkanipun.
Yang
lumrah di masa kini adah mendaku, tidak merasa dirinya bernaung, bahkan dalam
hatinya tidak mau mengingat asa-usul (kemuliaan itu)
19 Lamun eling
jalarane mukti, pasthine tan ngrengkoh, saka durung bisa ngrasakake, ing
pitutur engkang dingin-dingin, sarta tan praduli, wuruking wong sepuh.
Jika
ingat asal-usul kemuliaan itu, pasti ia tidak akan sombong. (hal itu terjadi)
karena ia belum dapat memahani nasihat orang terdahulu dan tidak perduli
nasihat orang tua
20 Ing dadine
barang tindak iki, arang ingkang tanggon, saking durung ana landhesane, pan
nganggo karsane pribadi, ngawag barang kardi, dadi tanpa dhapur.
Sehingga
segala tindakannya jarang yang kokoh karena belum memiliki dasar dan menurutkan
kehendak pribadi, ngawur, dan tanpa aturan
21 Mulanipun
wekasingsun kaki, den kerep tetakon, aja isin ngatokken bodhone, saking bodho
witing pinter kaki, mung Nabi kakasih, pinter tanpa wuruk.
Oleh
karena itu nasihatku, Nak, rajinlah bertanya, angan malu menampakkan kebodohan,
kepandaian itu berawal dari kebodohan, Nak. Hanya Nabi terkasih yang pandai
tanpa berguru
22 Sabakdane
datan ana maning, pinter tanpa tetakon, pan wus lumrahing wong urip kiye,
mulane wong anom den taberi, angupaya ngelmi, dadya pikukuh.
Sesudah
itu tidak ada lagi (orang) yang pandai tanpa bertanya. Bukankan sudah lazim
kehidupan jaman sekarangbahwa kepandaian diperoleh karena bertanya. Oleh karena
itu, orang muda rajinlah mencari ilmu sebagai pegangan
23 Driyanira
dadya tetali, ing tyas dimen adoh, akeh ati ingkang ala kiye, nadyan lali pan
tumuli eling, yen wong kang wus ngelmi, kang banget tuwajuh
Inderamu
jadikan sebagai ikatan jiwa yang kuat agar kehidupanmu dijauhkan dari
kejahatan. Bagi orang yang berilmu dengan sempurna, meskipun lupa, ia akan
segera ingat
24 Kacek uga
ingkang tanpa ngelmi, sabarange kaot, ngelmi iku dene kangge, saben dina
gurokena dhingin, pan sarengat ugi,parabot kang parlu.
Berbeda
halnya dengan orang yang tidak berilmu, segalanya berbeda. Gunakan ilmu dan
asahlah setiap hari. Bukankan syariat juga merupakan kewajiban?
25 Ngelmu
sarengatpuniku dadi, wewadhah kang sayektos, kawruhana kawengkune kabeh, kang
sarengat, kang lair myang batin, mulane den sami, brangtaa ing ngelmu.
Inderamu
jadikan sebagai ikatan jiwa yang kuat agar kehidupanmu dijauhkan dari
kejahatan. Bagi orang yang berilmu dengan sempurna, meskipun lupa, ia akan
segera ingat (brangtaa merupakan isyarat pola tembang berikut, yaitu asmarandana)
PUPUH XI
ASMARANDANA
ASMARANDANA
01 Padha
netepana ugi, kabeh parentahing syara, terusna lair batine, salat limang wektu
uga, tan kena tininggala, sapa tinggal dadi kupur, yen misih remen neng praja.
Tetapkan
juga seluruh perintah agama secara lahir batin. Sholat lima waktu tidak boleh
kau tinggalkan. Barang siapa yang meninggalkan sholat akan menjadi kufur.
Itupun jika kau masih mencintai kehidupan
02 Wiwitane
badan iki, iya saking ing sarengat, anane Manusa kiya, rukune Islam lelima, tan
kerja tininggala, pan iku parabot agung, mungguh uripe neng donya.
Badan
ini pun bermula dari syariat, begitupun adanya manusia. Kelima rukun Islam
tidak boleh kau tinggalkan, bukankah itu semua perangkat yang mulia bagi
kehidupan manusia di dunia
03 Kudu uga
den lakoni, rukun lelima punika, apantosa kuwasane, ning aja tan linakwan, sapa
tan ngalakanana, datan wurung nemu bebendu, mula padha estokena.
Kelima
rukun Islam itu harus kau laksanakan semampumu, namun jangan sampai tidak kau
laksanakan. Barang siapa yang tidak melaksanakan akan mendapatkan hukuman,
karenanya laksanakan
04 Parentahira
Hyang Widdhi, kang dhawuh marang Nabiu’ullah, ing Dalil Khadis enggone, aja padha
sembrana, rasakna den karasa, Dalil Khadis rasanipun, dimene padhang tyasira.
Segala
perintah Yang Mahakuasa, sebagaimana yang disabdakan Nabiullah, dalam dalil dan
hadits, sangan sembarangan, rasakan sampai kau merasakan. Camkan betrul-betul
makna dalil dan hadits agar menerangi hatimu
05 Nora
gampang wong ngaurip, yen tan weruh uripira, uripe padha lan kebo, angur kebo
dagingira, khalal lamun pinangan, yen manungsa dagingipun, pinangan pastine
kharam.
Tidak
mudah dalam menjalani kehidupan jika kau tidak mengetahui hidupmu. Orang
demikian seperti kerbau, bahkan kerbau masih lebih baik karena dagingnya halal
dimakan, tetapi daging manusia itu pasti haram untuk dimakan
06 Poma-poma
wekas mami, anak putu aja lena, aja katungkul uripe, lan aja duwe kareman,
banget paes neng dunya, siang dalu dipun emut, wong urip manggih antaka.
Perhatikan
sungguh-sungguh nasihatku, anak cucu jangan terlena, jangan terlalu ingin
memiliki perhiasan dunia. Siang malam ingatlah, bahwa orang yang hidup akan
menemui kematian
07 Lawan aja
angkuh bengis, lengus lanas calak lancang, langar ladak sumalonong, aja ngidak
aja ngepak, lan aja siya-siya, aja jahil dhemen padu, lan aja para wadulan.
Dan
juga jangan kau bengis, angkuh, mudah tersinggung, pemarah, bermulut lancing,
tidak tahu tata karma galak, dan merendahkan orang lain, gemar bertengkar, dan
suka mengadu
08 Kang kanggo
ing masa iku, priyayi nom kang den gulang, kaya kang wus muni kowe, kudu lumaku
kajinan, pan nora nganggo murwat, lunga mlaku kudhung sarung, lumaku den dhodhokana.
Untuk
masa sekarang, para priyayi muda biasa melakukan perbuatan seperti itu,
berjalan pun tidak dihormati karena tidak menggunakan pertimbangan, berjalan
pun dengan berkerudung sarung agar tidak dikenali
09 Ngandelaken
satriyane, lamun ngatrah dinodokan, anganggoa jejeran, yen niyat lumaku namur,
aja ndodokaken manusa
Perbuatan
semacam itu tidak baik. Dapat dikatakan sebagai kesatria yang tidak tahu adat
dan hanya mengandalkan kesatriaannya. Kalaupun ingin menyamar, jangan menyamar
sebagai orang lain
10 Iku poma
dipuneling, kaki marang ptituturingwang, kang wus muni buri kuwe, yen ana
ingkang nganggoa, cawangan wong mblasar, saking nora ngrungu tutur, lebur tan
dadi dandanan
Sesunguh-sungguhnya,
ankku, ingatlah pesanku ini. Jika ada yang melakukannya, maka ia menjadi orang
yang tidak tahu aturan karena tidak mendengarkan nasihat sehingga hancur tidak
membawa manfaat
11 Barang
gawe dipuneling, nganggoa tepa sarira, aparentah sabenere, aja ambak kumawawa,
amrih denwedenana. Dene ta kang wus linuhung , nggone mengku marang bala
Segala
perbuatan hendaknya diukur dengan diri sendiri. Berikan perintah berdasarkan
kemampuannya, jangan mentangmentang berkuasa agar ditakuti. Bagi orang yang
sempurna dalam memerintahkan bawahan
12 Prih wedi
sarta asih, ggone mengku marang bala, den weruhana gawene, den bias
aminta-minta, karyane wadyanira, ing salungguh-lungguhipun, ana karyane
priyangga
Berupaya
agar segan dan hormat, dalam memerintah bawahan, tunjukan apa yang harus
dikerjakan, jelaskan pekerjaan menurut tugas dan tanggung jawabnya
masing-masing
13 Sarta
weruhana ing becik, gantungana ing patrapan, darapon pethel karyane, dimene aja
sembrana, denya nglakoni karya, ywa dumeh asih sireku, yen leleda patrapana
Serta
tunjukan pada hal-hal yang baik, berikan sanksi agar rajin dan tidak
sembarangan dalam melakukan pekerjaan. Sekalipun engkau sayangi, jika ia
teledor, jatuhkan hukuman
14 Iku uga
dipun eling, kalamun mulyaning praja, mufa’ati mring wong akeh, ing rina wengi
tan pegat, nenedha mring Pangeran, luluse kraton Sang Prabu, miwah arjaning
negara.
Itu
juga harus kau ingat, jika Negara sejahtera akan memberikan manfaat terhadap
orang banyak. Siang dan malam jangan sampai putus memohon kepada Gusti Allah
agar merestui raja dan ketentraman negara
15 Iku
wewalesing batin, mungguh wong suwiteng Nata, ing lair setya tuhu, kalawan
nyandhang ing karsa, badan datan nglenggana, ing siyang dalu pan katur, atur
pati uripira.
Demikian
itu balas budi secara batin bagi orang yang mengabdi kepada raja, secara lahir
setia dan menanti perintah raja, dirinya dan hidup matinya ia pasrahkan, siang
maupun malam
16 Gumantung
karsaning Gusti, iku traping wadya setiya, nora kaya jaman mangke, yen wus
antuk palungguhan, trape kaya wong dagang, ngetung tuna bathinipun, ing tyas
datan pangrasa.
Bergantung
pada kehendak raja itulah sikap bawahan yang setia, tidak seperti jaman
sekarang, jika sudah mendapatkan kedudukan, tingkahnya sperti pedagang, yang
diperhitungkan hanyalah untung dan rugi, di hatinya tidak merasa
17 Awite dadi
priyayi, sapa kang gawe ing sira, tan weling ing wiwitane, amung weruh ing
witira, dadine saking ruba, mulane ing batinipun, pangetunge lir wong dagang.
Bagaimana
awalnya sehingga menjadi pembesar, siapa yang menjadikanmu demikian,sekalipun
tak mengingat pada asal usulnya, pasti dalam hatinya ia tahu mulainya. Ia
mejadi pejabat karena suap, maka perhitungannya seperti berdagang
18 Mung mikir
gelise mulih, rerubanira duk dadya, ing rina wengi ciptane, kepriye lamun
bisaa, males sihing bandara, lungguhe lawan tinuku, tan wurung angrusak desa.
Yang
dipikirkan hanya sesegera mungkin kembali modal. Jika demikian, bagaimana ia
dapat membalas kebaikan majikannya karena kedudukannya diperoleh dari hasil
membeli sehingga ia berani merusak desa
19 Pamrihe
gelise bathi, nadyan besuk pinocota, picisku sok wusa mulih, kepriye lamun
tataa, polahe salang tunjang, padha kaya wong bebruwun, tan ngetung duga
prayoga.
Dengan
harapan segera mendapatkan untun, g sekalipun besok dipecat uangku sudah
kembali. Bagaimana mungkin dapat tertib karena perbuatannya tidak pantas,
seperti orang jahat yang tidak memperhitungakn kebaikan dan nalar
20 Poma padha
dipun eling, nganggo syukur lawan lila, nrimaa ing pepancene, lan aja amrih
sarama, mring sedya nandhang karya, lan padha amriha iku, harjane kang
desa-desa.
Oleh
karena itu ngatlah. Bersyukurlah jangan kau lupakan. Terimalah keharusan dan
jangan mengharapkan suap dari bawahan yang melaksanakan tugas, sebaliknya
berusahalah untuk menyejahterakan desa-desa
21 Wong desa
pan aja ngesthi, anggone anambut karya, sesawah miwah tegale, nggaru maluku
tetapa, aja den owah dimene, tulus nenandur jagung, pari kapas lawan jarak.
Orang-orang
desa jangan sampai kesulitan dalam mengarap lading, bekerja, bersawah, bertani,
dan membajak, jangan kau ganggu agar mereka dapat terus menanamjagung,
padi, kapas, dan jarak
22 Yen desa
akeh wongneki, ingkang bathi pasthisira, wetune pajeg undhake, dipun reh
pamrihira, aja kongsi rekasa, kang wani kalah rumuhun, beya kurang paringana.
Jika
desa banyak penduduknya, yang neruntung tentu engkau, karena mendapatkan pajak
yang lebih. Oleh karena itu hati-hatilah dalam mengatur jangan sampai
menyusahkan, biarlah mengalah dulu, jika kurang biaya, berilah
23 Kapriye
gemahing bumi, sakehe kang desa-desa, salih bekel pendhak epon, pametuhe jung
sacacah, bektine karobelah, temahan desane suwung, priyayi jaga pocotan
Namun
bagaimana bumi dapat tentram jika pemimpinnya berganti setiap hari Pon. Tanah
satu jung diambil upeti seratus lima puluh sehingga desa kosong karena
berganti-ganti pemimpin
24 Poma aja
anglakoni, kaya pikir kang mangkono, satemah lingsem dadine, den sami
angestakena, mring pitutur kang arja, nora cacad alanipun, wong nglakoni
kebecikan.
Sesungguh-sungguhnya
jangan ada yang melakukan perbuatan itu sebab pada akhirnya akan mempermalukan
dirimu. Patuhilah nasihat yang member kesejahteraan karena tidak ada jeleknya
menjalankan kebaikan
25 Nonoman ing
mengko iki, yen dituturi raharja, arang ingkang ngrungokake, sinamur bari
sembrana, ewuh yen nuruta, malah mudhar pitutur, pangrasane pan wus wignya.
Para
pemuda zaman sekarang ini jika dinasihati baik-baik jarang ada yang
mendengarkan seraya bercanda dan tidak ada yang meniru bahkan ganti menasihati
karena merasa sudah tahu
26 Aja na
mangkono ugi, yen ana wong kang carita, rungokena saunine, ingkang becik sireng
gawa,bawungen ingkang ala, anggiten sajroning kalbu, ywa nganggo budi nonoman.
Jangan
ada yang bersikap seperti itu. Jika ada yang sedang bercerita dengarkan sesuai
dengan apa yang dikatakan, yang baik kau ambil, yang tidak baik kau buang.
Semua itu camkan dalam hatimu, jangan biasakan bertindak sebagai pemuda
(nonoman merupakan isyarat pola tembang berikut, yaitu sinom).
PUPUH XII
S I N O M
S I N O M
01 Ambeke kang
wus utama, tan ngendhak gunaning jalmi, amiguna ing aguna, sasolahe kudu bathi,
pintere den alingi, bodhone didokok ngayun, pamrihe den inaa, mring padha
padhaning jalmi, suka bungah den ina sapadha-padha.
Perilaku
orang yang telah mencapai tataran sempurna tidak akan membatasi atau mencela
kepandaian orang lain, kepandaiannya disembunyikan sedangkan kebodohannya
ditampilkan agar dihina, jangan sampai ada yang menyebutnya pandai, ia merasa
bahagia jika ada yang menghinanya
02 Ingsun uga
tan mangkana, balilu kang sun alingi, kabisan sun dokok ngarsa, isin menek den
arani, balilune angluwihi, nanging tenanipun cubluk, suprandene jroning tyas,
lumaku ingaran wasis, tanpa ngrasa prandene sugih carita.
Aku
pun tidak begitu, kebodohankulah yang aku tutupi dan kepandaianku yang aku
kedepankan karena malu jika disebut bodoh oleh orang lain, padahal aku bodoh
namun ingin disebut pandai sehingga tanpa sadar (aku) banyak bercerita bohong
03 Tur ta duk
masihe bocah, akeh temen kang nuruti, lakune wong kuna-kuna, lelabetan kang
abecik, miwah carita ugi, kang kajaba saking embuk, iku kang aran kojah,
suprandene ingsun iki, teka nora nana undaking kabisan.
Padahal
ketika aku masih kecil banyak yang bercerita tentang perilaku orang jaman dulu
mengenai pengabdian yang baik serta cerita, termasuk cerita yang tidak benar
adanya yang disebut dongeng, meskipun demikian, kepandaianku tidaklah bertambah
04 Carita
nggonsun nenular, wong tuwa kang momong dingin, akeh kang padha cerita, sun
rungokna rina wengi, samengko isih eling, sawise diwasa ingsun, bapa kang
paring wulang, miwah ibu mituturi, tatakrama ing pratingkah karaharjan.
Adapu
cerita yang kuberikan ini kuturunkandari orang tua yang mengasuhku dulu, banyak
cerita yang kudengarkan baik siang maupun malam sampai sekarang masih aku
ingat. Setelah aku dewasa, ayah yang memberiku nasihat, sedangkan ibu yang
mengingatkan tentang tata karma dan tingkah laku kebaikan
05 Nanging
padha estokana, pitutur kang muni tulis, yen sira nedya raharja, anggone pitutur
iki, nggoningsun ngeling-eling, pitutur wong sepuh-sepuh, mugi padha bisa,
anganggo pitutur iki, ambrekati wuruke wong tuwa-tuwa.
Namun
turitilah nasihat yang tertulis ini, jika kau menghendaki keselamatan,
laksanakan nasihat yang kuingat dari tetua, mudah-mudahan kalian dapat
melaksanakan nasihat ini, sebab ajaran orang tua akan membawa berkah
06 Lan aja
nalimpang madha, mring leluhur dhingin dhingin, satindake den kawruhan,
ngurangi dhahar lan guling, nggone ambanting dhiri, amasuh sariranipun, temene
kang sinedya, mungguh wong nedheng Hyang Widdhi, lamun temen lawas enggale
tinekan.
Dan
jangan ada yang berani mencela leluhur. Pahami laku berupa mengurangi makan dan
tidur dengan cara ‘menyakiti’ diri untuk membersihkan diri sehingga akhirnya
tercapai segala yang diinginkan. Adapun orang yang memohon kepada Yang
Mahakuasa, cepat atau lambat akan dikabulkan jika sungguh-sungguh.
07 Hyang sukma
pan sipat murah, njurungi kajating dasih, ingkang temen tinemenan, pan iku
ujare Dalil, nyatane ana ugi, nenggih Ki Ageng Tarub, wiwitira nenedha, tan
pedhot tumekeng siwi, wayah buyut canggah warenge kang tampa.
Bukankah
Yang Mahamulia itu memiliki sifat Mama Pemurah yang mengabulkan segala
keinginan yang sungguh-sunguh. Bukankah demikian yang dikatakan hadits.
Buktinya juga ada. Ki Ageng Tarub tak henti-hentinya memohon sehingga anak,
cucu, buyut, canggah, wareng ikut mewarisinya
08 Panembahan
senopatya, kang jumeneng ing Matawis, iku barang masa dhawuh, inggih ingkang
Hyang Widdhi, saturune lestari, saking berkahing leluhur, mrih tulusing
nugraha, ingkang keri keri iki, wajib uga niruwa lelakonira.
Panembahan
Senopati yang memerintah di Mataram pun berkesesuaian dengan dengan anugrah
Yang Mahaesa keturunasnnya berkuasa turun temurun dari berkah leluhur . agar berkahmu
lestari, seyogyanya kau ikuti laku
09 Mring
leluhur kina-kina, nggonira amati dhiri, iyasa kuwatanira, sakuwatira nglakoni,
cegah turu sathithik, lan nyudaa dhaharipun, paribara bisaa, kaya ingkang
dingin dingin, aniruwa sapretelon saprapatan.
Para
leluhur jaman dulu. ‘Menyiksa diri sudah barang tentu semampumu, semampu kau
melaksanakannya. Kurangi sedikit tidur dan makanmu. Tidak perlu meniru
seluruhnya perilaku leluhur, sepertiganya atau seperempat saja sudah cukup
10 Pan ana
silih bebasan, padha sinauwa ugi, lara sajroning kapenak, lan suka sajroning
prihatin, lawan ingkang prihatin, mana suka ing jronipun, iku den sinauwa, lan
mati sajroning urip, ingkang kuna pan mangkono kang den gulang.
Bukankah
ada peribahasa ‘belajarlah dalam nikmat, sakit dalam sehat, senang dalam
penderitaan, prihatin dalam kesukaan, dan matilah dalam hidup. Begitulah laku
orang jaman dulu
11 Pamore
gusti kawula, punika ingkang sayekti, dadine socaludira, iku den waspada ugi,
gampange ta kaki, tembaga lan emas iku, linebur ing dahana, luluh awor dadi
siji, mari nama tembaga tuwin kencana.
Perhatikan
pula manunggaling kawula gusti yangsesungguh-sungguhnya bagai sotyaludira (roh
suci). Secara sederhana, Anakku, emas dan tembaga itu lebur dalam api,
bercampur menjadi satu, hilanglah nama tembaga dan emasnya
12 Yen aranana
kencana, dene wus awor tembagi, yen aranana tembaga, wus kaworan kancanedi,
milanya den westani, aran suwasa punika, pamore mas tembaga, mulane namane
salin, lan rupane sayekti yen warna beda.
Jika
dinamakan emas sudah bercampur tembaga, jika disebut tembaga sudah bercampur
dengan emas, oleh karenanya disebutlak suasa yang merupakan campuran mas dan
tembaga. Adapun namanya berubah karena warna dan wujudya berubah
13 Cahya
abang tuntung jenar, puniku suwasa murni, kalamun gawe suwasa, tembaga kang
nora becik, pambesate tan resik, utawa nom emasipun, iku dipunpandhinga, sorote
pasthi tan sami, pan suwasa bubul arane punika.
Suasa
murni berwarna merah kekuning-kuningan . jika membuat suasa dengan tembaga yang
tidak baik, pegolahannya tidak bersih, atau masnya muda, maka tidak akan
bercahaya, namanya pun suasa bubul
14 Yen sira
karya suwasana, darapon dadine becik, amilihana tembaga, oliha tembaga prusi,
biresora kang resik, sarta masira kang sepuh, resik tan kawoworan, dhasar sari
pasti dadi, iku kena ingaranan suwasa mulya.
Jika
kau ingin membuat suasa yang baik, pilihlah tembaga yang baik, syukur-syukur
jika mendapatkan tembaga prusi, diolah dengan bersih, emas tua dengan dasar
sari yang tidak tercampuri, hasilnya adalah suasa mulia
15 Puniku
mapan upama, tepane badan puniki, lamun karsa ngawruhana, pamore kawula Gusti,
sayekti kudu resik, aja katempelan napsu, luwamah lan amarah, sarta suci lahir
batin, pedimene apan sarira tunggal.
Itu
hanyalah sebuah perumpamaan sebagai ukuran badan ini. Jika kau ingin memahami
manunggaling kawula gusti, sesungguhnya harus bersih, jangan terhinggapi nafsu
lawamah dan nafsu amarah, serta suci lahir batin agar jiwamu hening
16 Lamun
mangkonoa, sayektine nora dadi, mungguh ilmu kang sanyata, nora kena den
sasabi, ewoh gampang sayekti, punika wong darbe kawruh, gampang yen winicara,
angel yen durung marengi, ing wetune binuka jroning wardaya.
Jika
tidak demikian, yakinlah tidak akan terjadi. Mempelajari ilmu yang sejati didak
boleh diduakan. Bagi yang belum memperoleh pengetahuan memang repot jika tidak
sungguh-sunguh. Mudah berbicara namun sulit jika belum terbuka
17 Nanging ta
sabarang karya, kang kinira dadi becik, pantes yen tinalatenan, lawas-lawas bok
pinanggih, den mantep ing jro ngati, ngimanken tuduhing guru, aja uga bosenan,
kalamun arsa udani, apan ana dalile kang wus kalawan.
Namun
demikian, segala hal yang diperkirakan baik, itu layak jika kau tekuni,
lama-kelamaan juga akan kau temukan dan menetap dalam hatimu. Yakini petunjuk
guru, jangan cepat bosan jika hendak mencapai kemuliaan karena memang
demikianlah hukum yang sudah tertuang dalam dalil
18 Marang
leluhur sedaya, nggone nenedha mring Widhi, bisaa ambabonana, dadi ugere rat
Jawi, saking telateneki, nggone katiban wahyu, ing mula mulanira, lakune
leluhur dingin, andhap asor anggone anamur lampah.
Seluruh
leluhur jaman dulu dalam memohon kepada Yang Mahakuasa agar dapat menguasai
Negara dan menjadi pusat tanah Jawa diperolehnya melalui wahyu karena mereka
rendah hati dalam melaksanakan laku
19 Tampane
nganggo alingan, pan padha alaku tani, iku kang kinaryo sasap, pamriha aja
katawis, jub rina lawan kabir, sumungah ingkang den singkur, lan endi kang
kanggonan, wahyune karaton Jawi, tinampelan anggape pan kumawula.
Laku
dilaksanakan secara diam-diam sambil bertani. Sikap seperti itu dilakukan agar
tidak kentara serta bersikap tidak menyombongkan kemampuan diri bahkan mau
mengabdi kepada siapapun yang memperoleh wahyu keraton jawa.
20 Punika laku
utama, tumindak sarto kekaler, nora ngatingalke lampah, wadine kang den alingi,
panedyane ing batin, pan jero pangarahipun, asore ngemurasa, prayoga tiniru
ugi, anak putu aja ana ninggal lanjaran.
(penyamaran)
Itulah laku yang utama, tidak menampakkan bahwa ia sedang menjalankan laku,
sehingga yang disamarkan itu merupakan cita-cita tersembunyi dalam hati, jauh
dikejar karena di situlah manungaling kawula gusti mencapai kedalaman. Hal demikian
baik jika ditiru, Anak cucuku agar tidak kehilangan keturunan
21 Lan maning
ana wasiyat, prasapa kang dingin dingin, wajib padha kawruhana, anak putu
ingkang kari, lan aja na kang wani, nerak wewaleripun, marang leluhur padha,
kang minulyakaken ing Widdhi, muga-muga mufaatana ing darah.
Dan
ada lagi wasiat berupa tabu yang terucap pada jaman dulu. Wajib kau ketahui
sebagai anak cucu yang terakhir, dan jangan ada yang berani melanggar tabu
leluhur yang dimuliakan oleh Yang Mahaesa. Mudah-mudahan bermanfaat bagi
keluarga besar
22 Wiwitan
ingkang prasapa, Ki Ageng Tarup memaling, ing satedhak turunira, tan linilan
nganggo keris, miwah waos tan keni, kang awak waja puniku, lembu tan kena
dhahar, daginge pan nora keni, anginguwa marang wong wadon tan kena.
Yang
pertama kali mengucapkan tabu adalah Ki Ageng Tarub. Ia berpesan agar
keturunannya tidak mengenakan keris dan tumbak yang terbuat dari baja, tidak
boleh makan daging sapi, dan tidak boleh memelihara abdi perempuan wandan
23 Dene Ki
ageng Sela, prasape ingkang tan keni, ing satedhak turunira, nyamping cindhe
den waleri, kapindhone tan keni, ing ngarepan nandur waluh, wohe tan kena
dhahar, Panembahan Senopati, ingalaga punika ingkang prasapa.
Adapun
Ki Ageng Sela mengucapkan tabu, bahwa keturunannya tidak diperbolehkan berkain
cindai, tidak diperbolehkan menanam labu di depan rumah dan tidak boleh memakan
buahnya. Panembahan Senapati Ingalaga mengucapkan tabu
24 Ingkang
tedhak turunira, mapan nora den lilani, anitiha kuda napas, lan malih dipun
waleri, yen nungganga turangga, kang kakoncen surinipun, dhahar ngungkurken
lawang, wuri tan ana nunggoni, dipun emut punika mesthitan kena.
Bahwa
keturunannya tidak diperkenankan mengendarai kda berwarna abu-abu
kekuning-kuningan dan dilarang menunggang kuda yang surainya dikepang, makan
membelakangi pintu kecuali di belakangnya ada yang menjaga. Ingatlah dan jangan
ada yang melanggar itu
25 Jeng Sultan
Agung Mataram, apan nora anglilani, mring tedhake yen nitiha, kapal bendana yen
jurit, nganggo waos tan keni, lamun linandheyan wregu, datan ingaken darah, yen
tan bisa nembang kawi, pan prayoga satedake sinauwa.
Kanjeng
Sultan Agung Mataram mengucapkan tabu bahwa keturunannya tidak diperkenankan
menunggang kyda yang rewel jika diajak bertempur, tidak memperkenankan tumbak
ang bergagang kayu wregu vserta tidak akan diakui sebagai keturunan (Mataram)
jika tidak dapat membaca tembang kawi dan mengharuskan belajar tembang kawi
26 Jeng Sunan
Pakubuwana, kang jumeneng ing Samawis, kondur madek ing Kartasura, prasapanira
anenggih, tan linilan anitih, dipangga saturunipun, Sunan Prabu Mangkurat,
waler mring saturunreki, tan rinilan ujung astana ing Betah.
Kanjeng
Sunan Pakubuwana yang dilantik di Semarang kemudian berkuasa di Kartasura
mengucapkan tabu bahwa keturunannya tidak diperbolehkan menunggang gajah. Sunan
Prabu Amangkurat mengucapkan tabu bahwa keturunannya dilarang berziarah ke
makam Butuh
27 Lawan
tan kena nganggowa, dhuwung sarungan tan mawi, kandelan yen nitih kuda, kabeh
aja na kang lali, lawan aja nggogampil, puniku prasapanipun, nenggih Kang jeng
Susunan, Pakubuwana ping kalih, mring satedhak turunira linarangan.
Jika
sedang menungang kuda tidak boleh menyandangkeris tanpa pendhok. Janganlah kau
meremehkan tabu-tabu di atas. Adapun Kanjeng Susuhunan Pakubuwana II
mengucapkan tabu bahwa keturunannya dilarang
28 Dhahar
apyun nora kena, sinerat tan den lilani, nadyan nguntal linarangan, sapa kang
padha nglakoni, narajang waler iki, pan kongsi kalebon apyun, pasti keneng
prasapa, linabakken tedhakneki, Kanjeng Sunan ingkang sumare Nglawiyan.
Madat,
baik dihisap maupun dimakan. Barang siapa melanggar tabu dengan madat akan
dikeluarkan dari daftar keturunan Kanjeng Sunan yang dimakamkan di Laweyan
29 Prasapa
Kangjeng Susunan, Pakubuwana kaping tri, mring satedhak turunira, apan nora den
lilani, agawe andel ugi, wong sejen ing jinisipun, apan iku linarangan, anak
putu wuri-wuri, poma aja wani anrajang prasapa.
Adapun
Kanjeng Susuhunan III mengucapkan tabu bahwa keturunannya tidak diperbolehkan
mengangkat orang kepercayaan yang bukan berasal dari bangsa sejenis, serta anak
cucu tidak diperkenankan melanggar larangan
30 Wonten
waler kaliwatan, saking luhur dingin dingin, linarangan angumbaha, wana
Krendhawahaneki, dene kang amaleri, Sang Danan Jaya rumuhun, lan malih
winaleran, kabeh tedhak ing Matawis, yen dolana mring wana tan kena.
Masih
ada tabu leluhur ang terlewat, yaitu dilarang merambah Hutan Krendhawana.
Adapun yang mengucapkan tabu tersebut adalah Dananjaya. Ada lagi tabu bagi
keturunan Mataram, yaitu tidak diperkenankan bermain-main di hutan atau
rawa-rawa
31 Dene
sesirikanira, yen tedhak ing Demak nenggih, mangangge wulung tan kena, ana kang
nyenyirik malih, bebet lonthang tan keni, yeku yen tedhak Madiyun, lan payung
dadaan abang, tedhak Madura tan keni, yen nganggowa bebathikan parang rusak.
Adapun
tabu bagi keturunan Demak adalah mengenakan pakaian berwarna ungu, tabu
keturunan Madiun adalah kain panjang luntang dan paying berhias merah, tabu
keturunan Madura adalah mengenakan batik bermotif parang rusak
32 Yen tedhak
Kudus tak kena, yen dhahara daging sapi, yen tedhak Sumenep iku, nora kena
ajang piring, watu tan den lilani, lawan kidang ulamipun, tan kena yen dhahara,
miwah lamun dhahar ugi, nora kena ajang godhong pelasa.
Keturunan
Kudus tidak boleh makan daging sapi, keturunan Sumenep tidak diperkenankan
makan dengan piring batu, makan daging kijang, dan dilarang menggunakan daun
plasa sebagai alas makan
33 Kabeh anak
putu padha, eling-elingan ywa lali, prasapa kang kuna-kuna, wewaler leluhur
nguni, estokna away lali, aja nganti nemu dudu, kalamun wani nerak, pasti tan
manggih basuki, Sinom salin Girisa ingkang atampa.
Semua
abak cucu, camkan dan jangan lupa tabu zaman kuno warisan leluhur, patuhilah
jangan sampai ada yang melanggar. Barang siapa berani melanggar pasti tidak
akan selamat dan yang mendengar ini supaya giris (girisa merupakan isyarat pola
tembang berikutnya, yaitu girisa)
PUPUH XIII
G I R I S A
G I R I S A
01 Anak putu
den estokna, warah wuruke pun bapa, aja na ingkang sembrana, marang wuruke wong
tuwa, ing lair batin den bisa, anganggo wuruking bapa, ing tyas den padha
santosa, teguhana jroning nala.
Anak
cucuku, turutilah nasihat ayahandamu, dan jangan ada yang meremehkan nasihat
orang tua. Biasakan mendengar nasihat orang tua secara lahir batin, yakinlah
dan teguhkan hatimu
02 Aja na kurang
panrima, ing pepasthening sarira, yen saking Hyang Moha Mulya, kang nitahken
badanira, lawan dipunawas padha, asor unggul waras lara, utawa beja cilaka,
urip utawa antaka
Jangan
ada yang kurang bersyukur atas takdirmu, sebab takdir merupakan anugrah Yang
Mahamulia yang menciptakan dirimu. Di samping itu, ketahuilah bahwa hina dan
mulia, sehat dan sakit, bahagia dan celaka, serta hidup dan mati
03 Pan iku
saking Hyang Suksma, miwah ta ing umurira ingkang cedhak, lan kang dawa, wus
pinasthi ing Hyang Suksma, duraka yen maidowa, miwah yen kurang panrima, ing
lokhilmahfut punika tulisane pan wus ana.
Itu
berasal dari Yang Mahasuci, demikian pula umurmu yang panjang atau pendek sudah
ditakdirkan oleh Yang Mahasuci. Meskipun kau tidak percaya atau tidak menerimakannya,
semua itu sudah tersurat dalam laukhil mahfudz
04 Iku padha
kawruhana, sesikune badanira, aywa marang kang amurba, Kang Misesa, marang
sira, yen sira durung uninga, prayoga atatakona, mring kang padha wruh ing
ma’na, iku kang para ulama.
Sebaiknya
ketahuilah hukuman bagimu dari Yang Mahakuasa. Jika kau belum memahaminya, maka
bertanyalah kepada yang sudah mengetahui maknanya, yaitu para alim ulama
05 Kang wus
wruh rahsaning kitab, darapon sira weruha, wajib moka ing Hyang Suksma, wiwah
wajibing kawula, lan mokale kawruhana, miwah ta ing tatakrama, sarengat
dipunwaspada, batal kharam takokeno.
Yang
telah menyelami makna kitab agar engkau mengetahu apa yang dimaksud dengan
sifat wajib dan mokal Yang Mahaesa serta wajib dan mokal makhluk. Demikian pula
kau ketahu dank au tanyakan pula tata karma, syariat, batal, haram,
06 Sunat lan
parlu punika, prabot kanggo saben dina, iku uga dipunpadhang, patakonira den
terang, lan aja bosen jagongan, lawan kang para ulama, miwah wong kang sampun
sampurna, kawruhe marang Hyang Suksma
Sunah,
dan wajib yang menjadikan kelengkapan sehari-hari. Itupun pahami hakikatnya
secara jelas. Pertanyaanmu hendaknya rinci dan jangan bosan untuk berbincang
dengan para ulama serta orang yang telah sempurna pengetahuannya mengenai Yang
Mahasuci
07 Tanapi ing
tata karma, ing tindhak-tandhuking basa, kang tumiba marang nistha, tuwin kang
tumibeng madya, lan kang tumba utama, iku sira takokena, marang kang para
sujanma, miwah mring wong tuwa-tuwa
Demikian
pula perilaku tata karma dan pengguaan bahasa yang berkedudukan rendah, yang
berkedudukan sedang, dan yang berkedudukan tinggi tanyakan pada para sarjana
dan orang tua
08 Kang padha
bisa micara, miwah wong kang ulah sastra, iku pantes takonana, bias padhang ing
tyasira, ana kinarya gindhelan, pamuruke mring wong mudha, anuladha basaning
sastra, utawa saking crita
Yang
bisa bicara dan olah sastra. Mereka itu pantas kau tanyai agar jiwamu terang
serta ada yang dapat dijadikan pegangan karena caranya dalam menasihati orang
muda menggunakandasar dengan memetik sastra atau cerita
09 Lawan den
sregep amaca, sabrang caritanira, aja anampik wawacan, carita kang kuna-kuna,
layang babad kawruhana, caritane luhirira, darapon sira weruha, lelakone wong
prawira
Serta
rajinlah membaca segala macam cerita. Jangan memilih bacaan. Ketahui dan camkan
cerita-cerita lama, babad, kisah leluhur, dan kisah para pahlawan
10 Miwah
lakone padha, kang para wali sadaya, kang padha oleh nugraha, asale saking
punapa, sara kang para satria, kang digedaya, lakune sira tirua, lelebetan kag
utama
Demikian
pula kisah para wali yang memberoleh kanugrahan, bagaimana asal-muasalnya.
Tirulak kesetiaan dan pengabdian utama para kesatria yang digdaya dalam perang
11 Nora susah
amirungga, mungguh tindhaking satriya, carita kabeh pan ana, kang nistha lan
kang utama, kang asor kang luhur padha, miwah lakuning nagara, pan kabeh ana
carita, ala becik sira weruha
Tidak
perlu mengkhususkan pada perilaku kesatria, sebab segala cerita memiliki bagian
yang hina danutama, ada yang hina dan ada yang agung. Demikian pula kehidupan
suatu Negara, ada yang baik dan ada kisah yang jelek yang seyogyanya kau
ketahui
12 Yen during
mangerti sira, caritane takokena, ya marang wong tuwa-tuwa, kang padha weruh
ing carita, iku ingkang dadhi uga, undhaing pinteranira, nanging ta
dipunelinga, sabarang kang kapiyarsa
Jika
kau belum mengetahui ceritanya, maka tanyakan pada orang-orang tua yang
mengetahui cerita itu dengan harapan dapat menambah pengetahuanmu. Meskipun
demikian, ingatlah semua cerita yang pernah kau dengar
13 Aja na
tiru ing bapa, kalakuwane kang ala, banget tuna bodho mudha, ketul tan duwe
graita, nanging anak putu padha, mugi Allah ambukaa, marang ing pitutur yogya,
kabeh padha angestokena
Jangan
meniru perilaku buruh ayahandamu yang sedemikian bodoh, bebal, dan tidak punya
perasaan, tetapi mudah-mudahan anak cucuku, Allah membukakan hatimu pada
nasihat yang baik dan kalian semua mematuhinya
14 Marang
pituturing bapa, muga padha kalakona, kabehpadha mituruta, panedhaningsun mring
Suksma, lanang wadon selameta, manggiha suka raharja, ing dunya prapteng
akirat, den dohna sangsara papa
mudah-mudahan
kalian melaksanakan dan mengikuti nasihat ayahandamu. Permohonanmu pada Yang
Mahasuci, semoga kalian, baik laki-laki maupun perempuan memperoleh keselamatan
dan kebahagiaan di dunia dan akhirat, serta dijauhkan dari kesulitan dan
kesengsaraan
15 Olehe
padha kekadhang, pada atut aruntuta, marang sadulure padha, suguha dunya
barana, lan padha sugiha putra, pepeka jalu wanodya, kalawan maninge aja,
nganti kapegatan tresna
Rukunlah
persaudaraan kalian, kaya harta dan banyak anak baik laki-laki maupun perempua,
dan jangan sampai putus tali cinta kasih
16 Padha uga
den pracaya, aja sumelang ing nala, kabeh pitutur punika, poma wahyuning Hyang
Suksma kang dhawuh marang ing sira, jalarane saking bapa, Hyang Suksma paring nugraha,
maring anakingsun padha
Di
samping itu percayalah danjangan ragu-ragu dalam hatimu terhadap semua nasihat
ini. Anggaplah sebagai wahyu yang disabdakanYang Mahasuci kepadamu melalui
ayahandamu. Semoga Yang Mahasuci member berkah kepada semua anakku
17 Den bias
nampahi padha, mungguh sasmitaning Suksma ingkang padha marang sira, wineruhken
becik ala, anyegah karepanira, kang marang panggawe ala, kang tumiba siya-siya,
ya iku paring Hyang Suksma
Semoga
kalian dapat memahami tanda-tanda yang diberikan Yang Mahakuasa kepada
kalian mengenai hal yang baik dan burukmencegah niatmu dari perbuatan buruk,
mencegahmu untuk melakukan hal jahat yang membawamu ke kehinaan. Itulah berkat
Yang Mahasuci
18 Paring
peling marang sira, tinuduhken ing marga, kang bener kanggo kang uga, neng
dunya ingkang sampurna, muga anak putu pada, bisa dadi tuladha, kabecikaning
manusa, tinirua ing sujanma
Memberikan
peringatan padamu, juga menunjukkan jalan yang benar, dalam dunia yang
sempurna, semoga seluruh anak cucu dapat menjadi surei teladan bagi kebaikan
dan ditiru manusia
19 Sakehing
wong kapengina, aniru ing solah bawa, marang anak putu padha, anggepe wedi
asiha, kinalulutan ing bala, kedhepa saparentahnya, tulusa mukti wibawa, ing
satedhak turunira
Dan
banyak yang ingin meniru perilaku ank cucuku mengenai sikap segan dan kasih,
disayangi dan dituruti seluruh perintahnya oleh bawahan, abdikanlah seluruh
kemuliaanmu hingga keturunanmu
20 Den dohna
saking doraka, winantua ing nugraha, sakeh anak putu padha, ingkang ngimanaken
uga, marang pituturing bapa, Allah anyembadanana, ing pandhonganingsun iya, ing
tyasingsun wus rumasa
Semoga
dijauhkan dari segala dosa dan senantiasa diberkati dengan anugrah. Se,oga
Allah mengabulkan permohonanku karena jiwak sudah merasa
21 Wakingsun
umpama surya, lingsir kulon wayahira, pareking surupe uga, adoh marang
timbulira, pira lawase neng dunya, kauripaning manusa, masa nganti saatus
warsa, uripe ana ing dunya
Diriku
ibarat matahari sudah condong ke barat, dekat waktu tenggelam, jauh dari waktu
terbitnya. Seberapa lama hidupmu sebagai mausia, tidak akan sampai seratus
tahun kehidypan manusia di dunia
22 Mulane sun
muruk marang, kabeh paraputraningwang, suntulis sunwehi tembang, darapon padha
rahaba, enggone padha amaca, ngrasakna carita, aja bosen den apalna, ing rina
wengi elinga
Oleh
karenanya, aku mengajarkan kepada seluruh anakku, kutuliskan dalam bentuk
tembang agar semua senang membaca, merasakan (manfaat) cerita, jangan sampai
bosan dan hafalkan, ingatlah baik siang maupun malam
23 Lah muga
padha tirua, kaya leluhure padha, sudira betah atapa, sarta waskitha ing nala,
ing sampurnaning ngagesang, kang patitis tan amamang, iku ta panedhaningwang,
muga ta kalampahana
Mudah-mudahan
kalian meniru para leluhur, prihatin, bijak dalam jiwa atas kesempurnaan hidup,
cermat dan tidak ragu, itulah permohonanu, semoga dapat terlaksana
24 Titi
tamating carita, serat wawaler ing putra, kang yasa Shri Maharaja, Pakubuwana
Kaping Pat, karsane Shri Maharaja, ing galih panedhanira, kang amaca kang
miyarsa, yen lali muga elinga
Tamatlah
cerita berupa nasihat bagi putraku. Yang menggubah adalah Shri Maharaja
Pakubuwana ke IV. Harapan Shri Maharaja kepada yang membaca dan mendengar jika
sedang lupa, ingatkanlah
25 Telase
panuratira, Besar tunggal ping wolulas, Akad Pon, Dal sinengkalan, tata guna
sabdeng raja, masasta windu Sancaya, pamujinireng kawula, ya Allah kang luwih
wikan, obah osiking kawula
Tamatnya
yang tertulis ini pada Ahad Pon, delapan belas Besar, Dal Tahun 1735, mangsa
kawolu, windu sancaya. Aku memuji Allah yang mengetahui segala gerak hidupku.
https://panditoblog.wordpress.com/2012/05/17/serat-wulangreh/
0 komentar:
Posting Komentar